ملاصدرا و اسفار اربعه: خلاصه‌ای گویا و ترجمه ساده از حکمت متعالیه | سفر چهارم

🟩 فصل ۱: رجوع کثرات به وحدت

(السفر من الخلق إلى الحق في الحق)

🔹 ۱. تبیین قوس صعود

در نظام حکمت متعالیه ملاصدرا، هستی در دو قوس حرکت می‌کند:

• قوس نزول: از حق به خلق (تجلی، تنزّل، کثرت)

• قوس صعود: از خلق به حق (رجوع، سیر، وحدت)

قوس صعود، سیر بازگشت ممکنات است به مبدأ خود؛
و انسان در این قوس، محور و راهبر تمام مراتب هستی است.

آیه:
إِلَىٰ رَبِّكَ ٱلرُّجْعَىٰ
(علق، ۸)
ترجمه: بازگشت به سوی پروردگارت است.

🔹 ۲. بازگشت مراتب وجود به مبدأ اعلی

بر اساس اصل تشکیک وجود، هر مرتبه از وجود نازل‌تر،
در ذات خود میل به رجوع به مرتبه بالاتر دارد؛
و این میل ذاتی، منشأ حرکت صعودی و تکامل موجودات است.

ملاصدرا این سیر را با قواعد زیر توضیح می‌دهد:

• حرکت وجودی از نقص به کمال

• بازگشت اشیاء به حقیقت نخستین

• وحدت مقصد همه کثرات: حق مطلق

🔹 ۳. نقش انسان کامل در هدایت قوس صعود

در نگاه ملاصدرا، انسان کامل واسطه‌ی رجوع موجودات است:

• همان‌گونه که عقل اول واسطه‌ی نزول است،
  انسان کامل واسطه‌ی صعود است.

• او مرآت تمام اسماء و صفات حق است.

• مقام خلافت الهی دارد و قوس صعود را مدیریت و رهبری می‌کند.

📘 امام خمینی (ره):
«انسان کامل، مظهر اتمّ اسم الله است و وجود او نقطه اتصال خلق و حق است.»

📘 علامه حسن‌زاده:
«آدم به‌مثابه حلقه‌ی نهایی قوس نزول و آغازگر قوس صعود است؛
چون حامل همه‌ی مراتب است.»

🔹 ۴. تطبیق این سیر با حرکت جوهری و تجدد امثال

ملاصدرا با نظریه‌های خاص خود،
سیر صعودی موجودات را وجودی و عینی می‌داند، نه مفهومی:

🔸 حرکت جوهری:

• کل عالم در حال حرکت در ذات خود است.

• این حرکت، پیوسته از نقص به کمال و از کثرت به وحدت می‌انجامد.

🔸 تجدد امثال:

• لحظه‌به‌لحظه عالم، هستی تازه‌ای است.

• و این تازه‌شدن‌ها، مراتب وجود را بالا می‌برد.

در نتیجه، سیر به سوی وحدت یک روند واقعی در هستی است،
نه فقط یک معنا یا تمثیل عرفانی.

🟩 جمع‌بندی

🔹 عقل اول، حقیقت محمدیه، نور محمدی، و شخص پیامبر خاتم
و نسبت آن‌ها با:
🔸 مراتب وجود
🔸 و نیز قرب نهایی به حضرت حق

اکنون این چهار مفهوم را به ترتیب از دیدگاه ملاصدرا و بزرگان حکمت عرفانی مانند امام خمینی، علامه طباطبایی، حسن‌زاده آملی، و آیت‌الله جوادی آملی بررسی می‌کنیم، سپس نسبت آن‌ها را با خداوند، هم در سلسله مراتب وجود و هم در قرب نهایی عرفانی تحلیل می‌کنیم.

🟦 ۱. عقل اول چیست؟

در حکمت مشاء و صدرایی:

• عقل اول اولین صادر از ذات واجب‌الوجود است.

• بر اساس قاعده مشهور:
  «الواحد لا یصدر عنه إلا الواحد»
  از خداوند به‌عنوان واحد حقیقی، فقط عقل اول صادر می‌شود.

• عقل اول جامع است:

  • علم به خدا (علت)

  • علم به خود (معلول)

  • و موجب صدور دیگر عقول و مراتب هستی

📘 ملاصدرا در اسفار:

عقل اول، واسطه‌ کل نظام آفرینش است، و در عین حال فانی در ذات حق است.

🟦 ۲. حقیقت محمدیه (الحقیقة المحمدیة)

از دید عرفا (و تأیید ملاصدرا):

• حقیقت محمدیه، مقام قبل از آفرینش است.

• نه جسم پیامبر، بلکه نور و حقیقت وجودی او است.

• مقام جامع جمیع اسماء و صفات الهی است.

• مبدأ تمام انبیا و اولیا، بلکه همه‌ی ممکنات است.

📘 امام خمینی:

«حقیقت محمدیه همان ظهور ذات حق در آینه‌ی جامع است؛
اول‌ماخلق‌الله، عقل نیست، بلکه نور من، نور محمدی است.»

🟦 ۳. نور محمدی چیست؟

گاهی نور محمدی با حقیقت محمدیه یکی دانسته می‌شود؛
اما برخی عرفا و حکما مراتبی برای آن قائل‌اند:

📘 علامه طباطبایی در تفسیر المیزان:

نور محمدی، همان نفس انسانی در بالاترین مرتبه تجرد است،
که به اسم «عبد» و در عین حال «رسول» ظهور کرده است.

🟦 ۴. شخص پیامبر (ص) و نسبت او با این مراتب

حضرت محمد ﷺ در ظاهر:

• بشری است که در عالم ماده متولد شده؛
  اما در باطن، همان حقیقت محمدیه است که
  قبل از خلقت عالَم وجود داشته است.

⟶ به‌عبارت دیگر:
او مقام جامع مراتب عقل اول، نور محمدی و انسان کامل است.
یعنی در مقامش:

✅ از عقل اول برتر است به‌لحاظ جامعیت
✅ از همه‌ی مخلوقات مقدم است در قرب
✅ بالاترین مظهر اسماء و صفات الهی است

🟦 مقایسه نهایی: جایگاه قرب به خدا در دو مسیر

📘 ملاصدرا در اسفار می‌گوید:

«اگر مقیاس، وجود است؛ عقل اول در صدر است.
اما اگر مقیاس، قرب و فنا باشد، حقیقت محمدیه برتر است؛
چراکه او عبد محض است و جامع تمام مراتب وجود.»

📘 امام خمینی در شرح چهل حدیث:

«انسان کامل، و در رأس او رسول‌الله، مظهر اعظم است،
و آن کسی است که به مقام «فنا فی‌الله» و سپس «بقاء بالله» رسیده است؛
نه عقل اول چنین ظهوری دارد، نه فرشته مقرب.»

📘 علامه حسن‌زاده آملی در «هزار و یک نکته»:

«عقل اول واسطه است،
ولی حقیقت محمدی، خود، آینه‌ی تمام‌نمای ذات است.
عقل اول مرتبه‌ی علم است، ولی او، مرتبه‌ی عشق است.»

🟩 نتیجه نهایی:

✅ عقل اول، در نظام معلولیّت وجودی، اولین مخلوق است.
✅ ولی نور محمدی و حقیقت محمدیه، در نزد عرفا و حکمای متعالیه،
مقام بالاتری از عقل اول دارند، چون:

1. جامع‌ترند

2. اقرب به ذات حق‌اند

3. واسطه خلقت همه چیزند

4. و در نهایت در ذات فانی‌اند، نه صرفاً واسطه صدور

✅ حضرت رسول خاتم ﷺ در مقام انسانی‌اش،
هم حامل حقیقت محمدیه است و
هم در اوج قرب و فنا به ذات حق.

آیات کلیدی قرآن کریم را که دلالت بر مقام نورانی، قرب الهی، فنای عبد و جایگاه بی‌مانند پیامبر خاتم (ص) دارند، از دید حکمت متعالیه و عرفای بزرگ مانند ملاصدرا، امام خمینی، علامه طباطبایی، علامه حسن‌زاده آملی و آیت‌الله جوادی آملی بررسی می‌کنیم.

🟦 ۱. آیه نور:

ٱللَّهُ نُورُ ٱلسَّمَـٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ…
(نور، ۳۵)
ترجمه: «خداوند نور آسمان‌ها و زمین است…»

🔹 این آیه، منشأ کل هستی را نور الهی معرفی می‌کند.

📘 علامه طباطبایی (المیزان):

مراد از این نور، نور وجود است و مراتب نورانی هستی،
با شدت و ضعف ظهور پیدا می‌کنند.

📘 امام خمینی:

آیه‌ی نور، مقام تجلّی ذات در مرآت حقیقت محمدیه است؛
که به صورت مشكاتی، چراغی و زجاجه‌ای ظهور یافته.

🟦 ۲. آیه: «قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَىٰ»

(نجم، ۹)
ترجمه: «تا حد دو کمان یا نزدیک‌تر رسید.»

🔹 اشاره به مقام قرب پیامبر در معراج.

📘 ملاصدرا:

این آیه ناظر به کمال عبودیت رسول خداست،
که در نتیجه‌ آن، به قرب ذاتی می‌رسد؛
نه قرب رتبی مانند عقل اول.

📘 علامه حسن‌زاده:

«عقل اول فقط صادر اول است،
ولی حقیقت محمدی، سالک و فانی در ذات است؛
و لذا می‌تواند از عقل اول نیز مقرب‌تر شود.»

🟦 ۳. آیه:

وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ… (آل عمران، ۱۴۴)
و
سُبْحَانَ ٱلَّذِى أَسْرَىٰ بِعَبْدِهِ (اسراء، ۱)

🔹 تأکید قرآن بر عبد بودن پیامبر حتی در عالی‌ترین مقامات.

📘 امام خمینی:

تعبیر «بِعَبْدِهِ» در معراج، نشان‌دهنده آن است که
راه وصول به لقاءالله فقط از طریق عبودیت خالص ممکن است.
پیامبر، در عبودیت به نهایت رسید و
از این راه، به قرب قاب قوسین نائل شد.

🟦 ۴. آیه:

وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ (قلم، ۴)

📘 ملاصدرا:

«خلق عظیم» نه اخلاق ظاهری،
بلکه مقام فنای در اسماء الهی است.
خلق عظیم، ظهور حق در قالب انسانی است.

🟦 ۵. آیه:

وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَىٰ (ضحی، ۵)
ترجمه: «و به‌زودی پروردگارت به تو عطا خواهد کرد تا خشنود شوی.»

📘 علامه طباطبایی:

این آیه نشان از رضای مطلق خدا از پیامبر دارد
و اینکه حضرت در مقام فنای ذاتی به رضای کامل رسیده است.

🟦 ۶. آیه لقاءالله:

يَـٰٓأَيُّهَا ٱلْإِنسَـٰنُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَىٰ رَبِّكَ كَدْحًۭا فَمُلَـٰقِيهِ (انشقاق، ۶)
ترجمه: «ای انسان! تو در تلاشی پیوسته به‌سوی پروردگارت هستی و او را ملاقات خواهی کرد.»

📘 ملاصدرا:

این آیه ناظر به سلوک قوس صعود است.
و لقاءالله، مرتبه‌ی نهایی سیر وجودی و عرفانی سالک است
که پیامبر به شکل اتمّ آن دست یافته است.

🟦 نتیجه نهایی:

🔹 عقل اول، واسطه‌ی خلقت است ولی فانی در ذات نیست.
🔹 حقیقت محمدیه، همان نور تجلی یافته از ذات است
که جامع همه‌ی اسماء الهی است و
در مسیر قرب، از عقل اول فراتر است.

🔹 پیامبر اکرم ﷺ، در عین بشر بودن،
مظهر تمام آن حقایق است و در آیات:

• «عبد»،

• «قاب قوسین»،

• «خلق عظیم»،

• و «فتَرضى»،
  به مقاماتی اشاره شده که هیچ موجودی حتی عقل اول به آن نرسیده است.

🔸 پس در نظام ملاصدرا و عرفای شیعه:
قرب نهایی نه با سلسله‌ی علت و معلول، بلکه
با عبودیت، فنا و معرفت شهودی حاصل می‌شود.
و در این مسیر، رسول الله ﷺ اقرب موجود به حضرت حق است.

فصل ۲: مقام انسان کامل

در این فصل، ملاصدرا جایگاه انسان کامل را به‌عنوان قله‌ی سیر صعودی وجود بررسی می‌کند. این مقام، اوج عرفان نظری، حکمت متعالیه و فلسفه صدرایی است؛ جایی که انسان نه‌تنها به خدا می‌رسد، بلکه آینه‌دار تمام اسماء و صفات الهی می‌شود.

🔹 ۱. انسان کامل به‌عنوان محور قوس صعود

🔸 همان‌گونه که عقل اول در قوس نزول، مبدأ صدور است،
در قوس صعود، انسان کامل محور بازگشت موجودات است.

📘 ملاصدرا:

انسان کامل، حلقه اتصال خلق به حق است.
وجود او جامع جمیع مراتب هستی است.

📘 امام خمینی:

انسان کامل، خودِ قوس صعود است.
همه چیز به‌واسطه‌ی او به حق بازمی‌گردد.

🔹 ۲. خلافت تکوینی و ولایت الهی

🔸 انسان کامل، نه‌فقط جانشین تشریعی خداست،
بلکه خلیفه تکوینی نیز هست.

یعنی او در نظام هستی تصرف دارد،
نه از خود، بلکه به اذن خدا.

📘 قرآن:

إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً
(بقره، ۳۰)
ترجمه: همانا من در زمین خلیفه‌ای قرار خواهم داد.

📘 علامه حسن‌زاده آملی:

انسان کامل با اسم «الله» متحد است.
نه اینکه خدا باشد، بلکه آینه‌ای‌ست که اسم اعظم در آن می‌تابد.

🔹 ۳. مظهر اتمّ اسماء و صفات حق

🔸 انسان کامل، مظهر جامع تمام اسماء الهی است.
نه فقط رحمت، یا علم، یا قدرت، بلکه همه.

📘 ملاصدرا:

انسان کامل، صورت تامه‌ی حق است؛
مرآة تمام صفات جمال و جلال.

📘 امام خمینی:

او مقام «عبدیت مطلق» دارد و
از همین راه، به ربوبیت ظهور یافته است؛
نه رب است، ولی حامل تمام اسماء ربوبی است.

🔹 ۴. اتحاد با عقل اول در مرتبه فنا

🔸 عقل اول در قوس نزول، صادر نخست است
اما در سیر بازگشت و فنا،
انسان کامل با عقل اول متحد می‌شود.

📘 ملاصدرا:

انسان کامل در مقام «فنا فی‌الله»،
از مراتب عقل اول نیز فراتر می‌رود؛
چون دارای «کمال شهودی و عبودی» است.

📘 علامه طباطبایی:

عقل اول صادر است،
اما انسان کامل، سالک است؛
پس قرب او به حق، ارادی و کامل‌تر است.

🔹 ۵. حقیقت محمدیه و نور اعظم

🔸 بالاترین مصداق انسان کامل،
حضرت رسول اکرم ﷺ است؛
که همان حقیقت محمدیه و نور اعظم است.

🔹 او مبدأ صدور است (در قوس نزول)
و غایت رجوع است (در قوس صعود)

📘 امام خمینی:

حقیقت محمدیه، اولین تجلی ذات و
آخرین مقصد سلوک موجودات است.

📘 علامه حسن‌زاده:

نور اعظم محمدی،
جامع تمام عوالم و اسمای الهی است؛
و او «آدم» در اصل و حقیقت است.

✅ جمع‌بندی جدول‌وار:

🟩 فصل ۳: معرفت و شهود حقیقت وجود

🔹 ۱. وصول به ذات حق

🔸 در حکمت متعالیه، هدف نهایی انسان کامل،
وصول به ذات حق است، نه صرفاً صفات یا افعال الهی.

🔹 این وصول، نه به‌معنای اتحاد وجودی، بلکه به معنای فنای عارف در ذات است.
چیزی جز خدا نمی‌بیند؛ خود را نمی‌بیند؛
بلکه حق را با حق می‌بیند:

📘 ملاصدرا:

«وصول إلی الله» یعنی فنای شهودی در ذات حق،
نه در عقل، نه در مثال، بلکه در مرتبه سرّ و حقیقت حقیقت‌ها.

📘 آیه: وَإِلَىٰ رَبِّكَ ٱلْمُنتَهَىٰ (نجم، ۴۲)

ترجمه: و بازگشت نهایی، تنها به‌سوی پروردگار توست.

📘 امام خمینی:

این آیه اشاره دارد به اینکه نهایت سیر همه‌ی موجودات،
فنا در ذات است.
و آن‌کس که به این مقام رسید،
نه خود را می‌بیند، نه دیگری را.

🔹 ۲. معرفت شهودی از طریق فنا فی‌الله

🔸 معرفت حقیقی در این مرتبه، حضوری است نه حصولی.
نه با عقل، بلکه با فنای تام حاصل می‌شود.

🔹 عارف با از دست دادن همه‌ی تعینات ماهوی،
به مقام “لا شیءَ إلا الله” می‌رسد.

📘 ملاصدرا:

معرفت حقیقی به خداوند،
تنها در مرتبه فنا و بقاء حاصل می‌شود؛
جایی‌که عقل نیز خضوع می‌کند
و فقط قلب عارف، محل تجلی ذات می‌گردد.

📘 علامه حسن‌زاده آملی:

«تا آدمی در خود است، خدا را نمی‌بیند؛
چون دوگانگی هست.
وقتی خود را نفی کرد،
همه‌ی هستی، آینه‌ی ذات می‌شود.»

🔹 ۳. شهود وجود مطلق و ترک ماهیات

🔸 در این مرحله،
عارف از کثرت ماهیات و مفاهیم ذهنی می‌گذرد
و به وجود مطلق و بسیط شهوداً می‌رسد.

🔹 ماهیات همه «اعتباری» و «حجاب»ند.

📘 ملاصدرا:

ماهیات، حجاب‌های نورانی‌اند.
درک حقیقت وجود، تنها با ترک این حجاب‌ها ممکن است.

📘 امام خمینی:

«عارف، از اسماء می‌گذرد،
از صفات نیز،
و چون به ذات رسید،
همه را از او می‌بیند و با او می‌بیند.»

🔹 ۴. رؤیت حق در تجلی ذات

🔸 مرحله نهایی، شهود ذات حق در مقام تجلی ذاتی است.
نه به‌چشم، نه با ذهن، بلکه با قلب و فنای تام.

📘 آیه: لِقَآءَ رَبِّهِمْ (که در آیات متعددی آمده)

مانند: فَمَن كَانَ يَرْجُوا۟ لِقَآءَ رَبِّهِ… (کهف، ۱۱۰)
ترجمه: پس هرکس امید دیدار پروردگارش را دارد…

📘 علامه طباطبایی:

لقاءالله، همان شهود قلبی و روحی است.
نه به‌صورت دیداری جسمانی،
بلکه فنا و بقاء در ذات است.

📘 ملاصدرا:

رؤیت حق در تجلی ذات،
نتیجه فنای تام است.
نه دیگر سالک هست، نه سلوک،
فقط اوست.

✅ جمع‌بندی:

✅ پرسش:

در مرحله وصول به ذات حق (که اوج قوس صعود است)،
جسم، ماهیت، و تشخص سالک و عارف چه می‌شود؟
آیا نابود می‌شوند؟ فانی‌اند؟ یا باقی‌اند؟
از دید ملاصدرا، علامه طباطبایی، امام خمینی، علامه حسن‌زاده، و آیت‌الله جوادی آملی بررسی می‌کنیم:

🟦 ۱. از دیدگاه ملاصدرا: فناء و بقاء

🔸 ملاصدرا در پایان سفر چهارم، عارف را در مرتبه‌ای می‌بیند که:

“لا اسم له و لا رسم له”
یعنی دیگر نه نام دارد، نه رسم، نه تشخص ماهوی؛
بلکه فانی در ذات مطلق است.

✅ اما مهم است:

این فنا در شهود و درک است، نه فنا در هستی و وجود عینی.

📘 ملاصدرا (اسفار، جلد ۹):

«سالک در مقام لقاء، از ماهیت و تعینات اعتباری عبور می‌کند،
اما وجود او در مراتب نازله (مثل بدن، عالم طبیعت) همچنان باقی است
و تحت تدبیر عقل او باقی می‌ماند.»

🔸 یعنی:

• جسم مادی همچنان هست،

• ولی ادراک شهودی نسبت به آن از بین می‌رود.

• بدن و تشخص، تجلی ارادی او می‌شوند، نه محدودکننده‌ی او.

🟦 ۲. امام خمینی: انسان کامل و فنای اختیاری

📘 در «مصباح‌الهدایة» می‌فرماید:

«انسان کامل در مرتبه فنا،
خود را نمی‌بیند،
بلکه همه چیز را با خدا می‌بیند.
اینجا تشخص عارفی به‌صورت کامل محو می‌شود
ولی نه از بین برود، بلکه از آن عبور می‌کند.»

🔸 مثال واضح:
پیامبر در معراج به مقام قاب قوسین أو أدنى رسید،
اما بازگشت و در عین فنای ذاتی، بقاء در خلق داشت.

🟦 ۳. علامه طباطبایی: تشخص نهایی در فناء

📘 (نهایة الحکمة، المیزان):

“تشخص نهایی، در عینِ فنا، محقق می‌شود”
یعنی تا انسان از همه تشخص‌های وهمی، جسمانی، ذهنی، و حتی عقلی عبور نکند،
به تشخص حقیقی که عین تعلق به حق است نمی‌رسد.

🔸 پس:

• تشخص بدنی و جسمی نقش حجابی دارند

• اما در مقام فناء، به‌صورت آینه حق باقی می‌مانند، نه مانع.

🟦 ۴. علامه حسن‌زاده آملی: تشخص به نور حق

📘 در “انسان در عرف عرفان”:

«عارف در مرحله فنا، به نور صرف تبدیل می‌شود؛
وجود او، شعاعی از وجود مطلق می‌گردد
و دیگر تشخصش، تشخص ماهوی نیست،
بلکه تشخص نوری الهی است.»

🟦 ۵. آیت‌الله جوادی آملی: بقاء پس از فنا

📘 در “معاد در قرآن”:

سالک وقتی فانی شد، به بقاء بالله می‌رسد
و در این حالت، بدن دارد، تشخص دارد،
ولی همه‌اش ظلّ و سایه‌ی نور حق است.

او با خلق است ولی از خلق نیست.
با بدن است، اما محصور در بدن نیست.

🟩 نتیجه نهایی

💡 مثل آینه‌ای که خود دیده نمی‌شود،
اما تمام نور از آن عبور می‌کند.
عارف در این مقام، دیگر خود نیست، بلکه فقط آینه حق است.

در ادامه‌ی بحث فنا فی‌الله و رسیدن به ذات مطلق، این پرسش مطرح می‌شود که:

❓ بعد از فنا، در آخرت (برزخ و قیامت) جسم مثالی و جسم عقلی چه جایگاهی دارند؟
آیا باقی می‌مانند یا نیازی به آن‌ها نیست؟
دیدگاه ملاصدرا و بزرگانی چون علامه طباطبایی، امام خمینی، حسن‌زاده آملی و جوادی آملی را بررسی می‌کنیم:

🟩 ۱. اصلِ فنا، شهودی است، نه وجودی

🔸 فنا فی‌الله در حکمت متعالیه، به معنای از بین رفتن وجودی جسم و ماهیت نیست،
بلکه به معنای فنا در ادراک، شهود و انانیت خودی است.

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۹):

«العارف فانی عن نفسه، باقی بالله.
بدن او هست، اما او خود را در آن نمی‌بیند؛
بلکه همه را وجه‌الله می‌بیند.»

🔹 بنابراین:
بدن مثالی یا عقلی وجود دارند، اما دیگر مرکزیت ندارند.
آنچه برجسته است، وجه‌الله بودن سالک است، نه تعیناتش.

🟩 ۲. جسم مثالی و عقلی، ابزارهای تجلی‌اند

🔹 در برزخ:

• سالک دارای جسم مثالی است (صورت برزخی بدن دنیوی)

• اما در مقام فنا، آن را دیگر از آنِ خود نمی‌بیند؛
  بلکه می‌بیند که آن نیز تجلی حق است.

📘 علامه حسن‌زاده:

«بدن مثالی، نه ابزار عذاب است، نه لذت فردی؛
بلکه آینه‌ای است برای تجلی مراتب وجودی نفس.»

🔹 در قیامت:

• اگر سالک کامل باشد، به‌جای بدن مادی، دارای جسم عقلی است؛
  بدنی که نه از ماده است، نه از صورت‌های مثالی،
  بلکه تجلّی عقل و نور است.

📘 امام خمینی (آداب الصلوة):

«در قیامت، سالکِ فانی در الله،
بدن خود را با اراده الهی ظاهر می‌سازد،
نه با قیام طبیعی؛
او مظهر “کن فیکون” است.»

🟩 ۳. نفس، صاحب و مدبّر بدن است؛ نه بالعکس

📘 ملاصدرا:

«النفس فی وحدتها، کل القوی»
یعنی: “نفس، در عین وحدت، مالک تمام قوا و بدن‌های خویش است.”

🔹 پس در آخرت:

• بدن مثالی و عقلی باقی‌اند،

• اما نفس فانی در حق، دیگر از آن‌ها استفاده شخصی نمی‌کند؛
  بلکه این بدن‌ها، تجلی ساحت قرب الهی‌اند.

🟩 ۴. نظر عرفا در مقام فنا

📘 ابن‌عربی و پس از او امام خمینی:

«در مقام فنا، نه بهشت مطلوب است، نه بدن، نه لذت؛
بلکه فقط وجه‌الله باقی است.»

📘 امام خمینی (مصباح‌الهدایة):

«جسم عقلی در قیامت برای عارف،
ظهور نور است، نه ظهور صورت؛
و همین است معنای لقاءالله.»

🟩 نتیجه نهایی:

📘 آیه:

«كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ» (قصص، ۸۸)
ترجمه: هر چیزی فانی است جز وجه او.

این‌که «بدن عقلی» فقط برای سالک کامل ظهور می‌کند، اما دیگران – چه مؤمنان ناقص، چه اهل شقاوت و حتی اهل جهنم – چه نوع بدنی در آخرت دارند؟
بیایید این مسئله را با دقت از دیدگاه ملاصدرا و مفسرین حکمت متعالیه بررسی کنیم.

🟩 پاسخ به پرسش:

اگر انسان کامل در قیامت «بدن عقلی» دارد،
✴️ پس غیرکاملان و اهل جهنم چه بدنی خواهند داشت؟
✴️ آیا همه به بدن عقلی می‌رسند؟
✴️ یا بدن آن‌ها همان بدن مثالی است؟
✴️ آیا بدن جهنمی مکان‌مند و زمان‌دار است یا نه؟

🟦 ۱. ملاصدرا: سه نوع بدن در آخرت

ملاصدرا در اسفار بدن‌های اخروی را به سه مرتبه تقسیم می‌کند:

🟦 ۲. اهل جهنم دارای بدن مثالی ظلمانی‌اند

🔹 این بدن نه مادی است (مثل دنیا)
و نه عقلی (مثل اهل فنا)
بلکه نوعی صورت مثالی است که متناسب با ملکات نفسانی ظلمانی فرد ساخته می‌شود.

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۹):

«بدن جهنمی، بدنی است که نفس خود آن را می‌سازد
با صورت‌هایی که حاصل ملکات ظلمانی و شهوات حیوانی است.»

📘 علامه حسن‌زاده آملی:

«اهل جهنم، با آتش خشم خود می‌سوزند؛
جهنم بیرونی، جلوه‌ای از سوزش درونی ایشان است.»

🟦 ۳. بدن جهنمی، زمان‌مند و مکان‌مند است؟

🔸 در نگاه حکمت متعالیه،
بدن مثالی اهل دوزخ، در نشئه‌ای است که جسمانیت دارد اما ماده ندارد.

• یعنی دارای صورت، مکان، رنج، و تغییر است

• اما نه در زمان فیزیکی، بلکه در نشئه مثال متکاثف

• زمان و مکان برزخی (یا جهنمی) تابع تغییرات نفسانی هستند.

📘 امام خمینی:

«زمان جهنمی، زمان نفس است، نه زمان افلاک؛
آتشش از خود نفس شعله می‌کشد.»

📘 علامه طباطبایی (المیزان):

جهنم در قرآن گاهی به درون نسبت داده شده (سورة توبه، ۵۵)،
یعنی آتش درون که در نشئه‌ای بیرونی تجسم می‌یابد.

🟦 ۴. اهل ایمان ناقص چه وضعی دارند؟

🔸 اینان، اهل بهشت‌اند،
اما بدن آن‌ها هنوز به بدن عقلی نرسیده است؛
بلکه بدن مثالی لطیف، متناسب با اعمال صالح دارند.

📘 ملاصدرا:

«هر کس به اندازه کمال نفسانی خویش،
بدنی مناسب در آخرت می‌سازد؛
بدنی که حاصلِ ملکات اوست.»

🟩 نتیجه نهایی:

✅ شاهد قرآنی:

🔹 یَوْمَ تُبْلَى السَّرَائِرُ (طارق، ۹)

در آن روز، رازهای دل فاش می‌شود…
یعنی باطن انسان، خودش بدن و عذاب و بهشت و جهنمش می‌شود.

فصل ۴: ولایت و خلافت الهی

✅ ۱. مراتب ولایت

در حکمت متعالیه و عرفان نظری، ولایت در سه مرتبه اصلی طبقه‌بندی می‌شود:

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۹):

«الولایة الحقیقیة لا یتم إلا لمن فنی عن نفسه و بقِی بالله»
یعنی: ولایت واقعی تنها برای کسی است که به فنا فی‌الله و بقاء بالله رسیده باشد.

✅ ۲. ولایت تکوینی در تدبیر عالم

ولایت تکوینی، یعنی تصرف در عالم هستی به اذن و اراده الهی؛
عارف یا امام معصوم، از طریق اسماء الهی و تجلیات حق، بر عالم تأثیر می‌گذارد؛ نه به‌طور مستقل، بلکه به‌عنوان آینه‌ی مشیت خداوند.

📘 امام خمینی (مصباح الهدایة):

«ولایت تکوینی به‌معنای مظهریت کامل برای اسم “رب” است؛
و انسان کامل، به حکم کن فیکون، در عالم تصرف می‌کند.»

🔹 بنابراین، امام یا ولی کامل:

• خالق نیست، اما مجری اراده حق است.

• در نظام هستی، علت طولی و واسطه فیض است.

✅ ۳. امام معصوم و ولایت در نظام هستی

🔸 در حکمت متعالیه، امام معصوم (ع) مظهر ولایت مطلقه و مقام خلافت تامّه است.

📘 ملاصدرا:

«امام، صاحب ولایت وجودی و راهبر قوس صعود است؛
بدون او فیض از حق به خلق نازل نمی‌شود.»

📘 علامه طباطبایی (المیزان، ذیل آیه نور):

«امام، قلب عالم است؛ نور هدایت و نور وجود از او به ماسوی منتقل می‌شود.»

📘 علامه حسن‌زاده:

«امام معصوم، صورت تمام‌نمای اسم «الله» است؛
اگر نباشد، جهان نیست.»

✅ ۴. خلافت انسانی و سجود ملائکه

🔹 خلافت انسان، در آیه زیر آمده:

“إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً” (بقره، ۳۰)

🔹 و سجده‌ی فرشتگان، برای همین مقام خلافت و ولایت مطلقه انسان کامل بود؛ نه برای گل و خاک.

📘 ملاصدرا:

«سجود ملائکه، سجود بر مظهر اسم اعظم بود؛
سجده بر آدم، یعنی سجده بر مقام فناء و بقاء بالله.»

🔹 و این مقام، فقط در حقیقت محمدیه و اهل بیت (ع) تحقق کامل یافته.

✅ نتیجه نهایی:

فصل ۵: عقل اول و مراتب عقول

✅ ۱. تبیین جایگاه عقل اول

🔹 در نظام صدور موجودات در حکمت مشاء، اشراق و ملاصدرا،
عقل اول نخستین موجود صادر شده از ذات حق است.

📘 قاعده الواحد:

«الواحد لا یصدر عنه إلا الواحد»
یعنی: از واحد مطلق، تنها یک واحد صادر می‌شود؛
و آن، عقل اول است.

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۷):

عقل اول، مخلوق اول خداست،
و جامع بین تجرد کامل، علم حضوری، و قرب وجودی به حق تعالی است.

🔹 عقل اول دارای:

• علم به ذات خود

• علم به واجب تعالی

• علم به ماسوی است.

✅ ۲. نسبت انسان کامل با عقل اول

🔹 جایگاه انسان کامل، در مرتبه‌ای از فنا و بقاء بالله است
که به مقام وحدت با عقل اول در شهود و تجلی می‌رسد.

📘 ملاصدرا:

«الإنسان الكامل هو العقل المفصل،
و العقل الأول هو الإنسان المجمل.»

📘 علامه حسن‌زاده:

«انسان کامل، نسخه‌ عینی عقل اول است؛
بلکه اگر عقل اول در نشئه طبیعت تنزل یابد، انسان کامل خواهد شد.»

🔹 پس:

• عقل اول ≠ یک موجود دور و انتزاعی

• بلکه حقیقت انسانی انسان کامل در مرتبه‌ی عقلی و اطلاقی است.

✅ ۳. وحدت وجودی و تفاوت تشکیکی

🔹 در حکمت متعالیه، اصل «وحدت وجود و کثرت تشکیکی» حاکم است.
یعنی همه مراتب هستی از یک حقیقت برخوردارند: وجود

🔹 تفاوت میان عقل اول، انسان کامل، فرشتگان و سایر موجودات:

تفاوت شدت و ضعف وجودی است، نه تفاوت ماهوی یا نوعی.

📘 ملاصدرا:

«الوجود ذو مراتب بالتشکیک،
و العقل أول مراتب الوجود الممكن.»

یعنی:

• عقل اول، قوی‌ترین وجود ممکن

• انسان کامل، در صورت رجوع به اصل خویش، با عقل اول متحد در مرتبه‌ی وجودی می‌گردد.

✅ ۴. صدور موجودات از عقل اول

🔹 عقل اول، در مرتبه علیت و واسطه فیض،
نخستین حلقه صدور کثرات از واحد است.

🔹 از عقل اول، عقل دوم، سپس عقل سوم… تا عقل دهم و سپس نفوس و افلاک و عناصر صادر می‌شوند.

🔹 در حکمت ملاصدرا:

این صدور، تجلی نوری و تکامل مرتبی است،
نه صدور در مکان یا زمان.

🟩 نتیجه نهایی:

🔹 پس در نگاه ملاصدرا،
عقل اول نه‌تنها آغاز آفرینش، بلکه نسخه اجمالی انسان کامل است
و انسان کامل، در مقام فنا، مظهر عقل اول و مظهر اراده خداوند می‌شود.

فصل ۶: اسماء و مظاهر در قوس صعود

✅ ۱. تجلی اسماء در سیر عروجی

🔹 در نظام حکمت متعالیه، تمام موجودات در قوس نزول با اسماء الهی ظهور یافته‌اند؛
در قوس صعود نیز بازگشت همه موجودات به اسماء و از آنجا به ذات است.

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۸):

«رجوع الکثرة إلى الوحدة لا یتحقق إلا برجوع المظاهر إلى الاسماء،
ثم إلى الصفات، ثم إلى الذات.»

🔹 یعنی:
موجودات ابتدا جلوه اسماء هستند، سپس صفات، و در نهایت، با رفع تعینات، به ذات مطلق رجوع می‌کنند.

✅ ۲. رجوع مظاهر به اصل

🔹 هر موجودی در اصل خویش، مظهر یک یا چند اسم الهی است.
مثلاً:

🔹 در قوس صعود، این مظاهر:

• ابتدا به اسم مربوط به خود رجوع می‌کنند،

• سپس به مرتبه صفاتی،

• و در نهایت به ذات واحد بسیط.

📘 امام خمینی (مصباح‌الهدایة):

«کل رجوع هو رجوع إلی الاسم،
و کل فناء هو فناء فی الاسم،
و کل لقاء هو لقاء وجه الله.»

✅ ۳. حرکت از فعل به صفات و از صفات به ذات

🔹 در سلوک عرفانی و حکمی، انسان سالک:

1. ابتدا درک می‌کند که افعال او تحت اسماء الهی است

2. سپس، صفات الهی را در باطن خود شهود می‌کند

3. و در نهایت، با فناء صفاتی و فناء ذاتی به قرب حق می‌رسد

📘 ملاصدرا:

«کلما زادت مراتب الفناء، قرب من الذات؛
و کلما بقی فی الصفات، کان فی الحجاب.»

✅ ۴. تطابق اسماء با مراتب وجود

🔹 در نظام وجودی حکمت متعالیه،
هر مرتبه از هستی، مظهر اسمی خاص از اسماء الهی است:

📘 علامه حسن‌زاده:

«کل وجود، اسم است؛
و کل سیر، سیر در مراتب اسماء است.»

🟩 نتیجه نهایی:

📘 آیه کلیدی:

وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ (نور، ۴۲)
«و بازگشت، تنها به سوی خداست.»

فصل ۷: فنا و بقاء

✅ ۱. فنا در صفات، اسماء و ذات

🔹 فنا یعنی از بین رفتن انانیت سالک و غرق‌شدن او در دریای وجود حق.
🔸 این فنا تدریجی و سه‌مرحله‌ای است:

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۸):

«الفناء الحقیقی هو زوال الغیریة و الغفلة؛
و لیس الفناء موتاً، بل حیوة حقیقیة فی الله.»

✅ ۲. بقای بعد از فنا

🔹 بعد از فنا، سالک در مقام بقاء بالله قرار می‌گیرد؛
یعنی:

• او هنوز هست،

• اما هستی‌اش از خود نیست،

• بلکه با حق و در حق است.

📘 امام خمینی (مصباح الهدایة):

«الکامل هو من فنی عن نفسه و بقی بربه؛
یتکلم بالله، یبصر بالله، یسمع بالله…»

📘 علامه طباطبایی:

«سالک بعد از فنا، نه بازمی‌گردد به نفس خویش، بلکه
با تجلی اسم جامع در مقام خلافت الهی قرار می‌گیرد.»

✅ ۳. توحید شهودی در مقام فنا

🔹 در این مقام، سالک همه چیز را از حق می‌بیند و در حق می‌بیند؛
نه تنها توحید نظری بلکه توحید شهودی حاصل می‌شود:

• می‌بیند که «فاعل حقیقی» فقط خداست

• همه کثرات، آیات و مظاهر اویند

• و در هر چیزی، جلوه‌ای از ذات حق را شهود می‌کند

📘 ملاصدرا:

«و التوحید الحق، أن لا یری فی الوجود إلا الواحد.»

✅ ۴. استغراق در حضرت حق

🔹 نهایت سیر، استغراق کامل در حضرت حق است
که از آن تعبیر می‌شود به:

• فنا فی‌الله

• لقاءالله

• معرفت حضوری ذاتی

• اتحاد شهودی با حقیقت وجود

📘 علامه حسن‌زاده آملی:

«عارف، نه تنها در وجود خود چیزی نمی‌بیند،
بلکه حتی از دیدن خود نیز غایب است.»

🟩 نتیجه نهایی:

📘 آیه شاهد:

فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ (ذاریات، ۵۰)
«پس به سوی خدا بگریزید.»
یعنی بگریز از خود، از غیر، تا جز او چیزی نماند…

فصل ۸: لقاءالله و تحقق کمال نهایی

✅ ۱. معنای لقاءالله و مراتب آن

🔹 لقاءالله یعنی رسیدن و دیدار با خدا؛
اما نه دیدار حسی و فیزیکی، بلکه شهود باطنی وجود حق
و حضور کامل در محضر او با رفع همه حجاب‌ها.

📘 آیه شریفه:

يَا أَيُّهَا الإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ
(انشقاق، ۶)
«ای انسان! تو به‌راستی در تلاش پیوسته‌ای به‌سوی پروردگارت، پس به دیدار او خواهی رسید.»

🔹 مراتب لقاءالله:

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۸):

«اللقاء لیس بمعنی الرؤیة العینیة،
بل هو الحضور الکامل للعبد عند ربّه بعد زوال الغیریة.»

✅ ۲. فرق لقاء ذاتی، صفاتی، افعالی

📘 امام خمینی (شرح چهل حدیث):

«لقاء ذاتی، شهود خالص وجود مطلق است؛
نه با مفاهیم و صور، بلکه با حضور عینی.»

✅ ۳. تفاوت شهود نهایی با معرفت مفهومی

🔹 معرفت مفهومی: فهمیدن خدا با عقل و فکر، با واسطه‌ی مفاهیم.

🔹 شهود نهایی:

• دیدن خدا بدون واسطه‌ی ذهن

• از بین رفتن دوگانگی بین عارف و معلوم

• وحدت بین شاهد، مشاهده و مشهود

📘 ملاصدرا:

«فی لقاء الله لا یبقی العقل، ولا الحد، ولا الحجاب؛
بل یبقی الحق فقط.»

✅ ۴. وصول به مرتبه‌ی عبد محض

🔹 در نهایت سفر، سالک نه فانی است نه باقی به معنای محدودش؛
او عبد محض شده:
نه ادعایی، نه خودی، نه مقامی، نه آرزویی…

📘 علامه طباطبایی:

«العبد المحض لا یری لنفسه شأناً،
و إنما یری نفسه محض آلیة للحق،
و لیس له فخر و لا حضور مستقل.»

🔹 این مقام، مقام قاب قوسین او أدنی است؛
مقام “بل هو قرآن مجید فی لوح محفوظ”
که در آن، انسان کامل آینه‌ی تام‌نمای ذات حق است.

🟩 نتیجه نهایی:

📘 آیه‌ی پایانی سفر چهارم:

إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ، عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ (یوسف، ۶۷)
«حکم جز برای خدا نیست، بر او توکل کردم، و به‌سوی او بازمی‌گردم.»

فصل ۹: اتحاد با اسماء و صفات

✅ ۱. اتحاد با علم، قدرت، اراده الهی

🔹 در این مرحله، سالک:

• عالم می‌شود به علم خدا

• قادر می‌شود به قدرت خدا

• اراده‌اش متصل می‌شود به اراده خدا

اما نه به‌معنای داشتن استقلال در این صفات،
بلکه به‌معنای فانی‌شدن در آن‌ها و
ظهور این صفات از طریق او به‌صورت «مظهر».

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۸):

«العارف اذا فنی فی صفات الله، ظهرت الصفات منه ظهور المراة الصافیة من الشمس.»

🔹 یعنی:

سالک، وقتی در صفات خدا فانی شود،
آن صفات از او می‌تابند؛ مانند تابش خورشید در آینه‌ای شفاف.

✅ ۲. ظهور اسماء در سالک و مظهریت

🔹 سالک در این مقام، مظهر اسماء الهی می‌شود:

• به اسم العلیم، صاحب بصیرت باطنی

• به اسم الرحمن، اهل شفقت و رحمت

• به اسم القهار، بر هوای نفس و ظلمات غالب

• به اسم العدل، میزان عدالت در جامعه

📘 امام خمینی (شرح دعای سحر):

«اسماء در انسان کامل، نه‌فقط ظهور لفظی، بلکه ظهور عینی و تکوینی دارند؛
و از او، فعل خداوند تجلی می‌یابد.»

🔹 این همان است که در روایات آمده:

«العارف لسان الله الناطق، و ید الله الباسطة»
«عارف، زبان گویای خدا و دست گشوده او در میان خلق است.»

✅ ۳. توحید افعالی در قوس صعود

🔹 سالک، همان‌گونه که در قوس نزول پذیرفت فاعل حقیقی فقط خداست،
در قوس صعود نیز همه افعالش را عین فعل الهی می‌بیند؛
نه از روی جبر، بلکه از روی وحدت ارادی در مقام فنای فعلی.

📘 علامه حسن‌زاده آملی:

«فعل عارف، فعل الله است؛
نه از آن جهت که او خداست،
بلکه از آن جهت که خودی ندارد، و فانی در اوست.»

✅ ۴. تفاوت این اتحاد با حلول و اتحاد فلسفی

🔴 حلول: یعنی واردشدن خدا در بنده (باطل است)

🔴 اتحاد فلسفی: یعنی دو چیز یکی شوند در وجود (باز هم باطل است)

✅ در حکمت متعالیه:

این اتحاد، عینی نیست بلکه شهودی و مظاهری است.
نه خدا وارد انسان می‌شود، نه انسان خدا می‌شود،
بلکه انسان آیینه‌ای می‌شود که تمام صفات خدا در او متجلی است، بدون اینکه ذات او تغییر کند.

📘 ملاصدرا:

«الاتحاد فی هذا الباب لیس هو الاتحاد الماهوی،
بل هو اتحاد شهودی و فنایی،
کما فی انطباع الصور فی المرآة، لا حلولها.»

🟩 نتیجه نهایی:

📘 آیه کلیدی:

وَالسَّمَاوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَىٰ عَمَّا يُشْرِكُونَ (زمر، ۶۷)
آری، اگر همه چیز با قدرت اوست،
پس عارف نیز چون در قدرت او فانی است، دست او در میان خلق خواهد بود.

فصل ۱۰: سیر از کثرت وجودی به وحدت شهودی

✅ ۱. عبور از مراتب کثرت و شهود وحدت

🔹 عالم از نظر حکمت متعالیه، دارای مراتب طولی است:

• عالم ماده

• عالم مثال

• عالم عقل

• عالم وحدت

🔹 سالک در این مسیر،
از مراتب کثرت عبور می‌کند و به شهود وحدت مطلقه می‌رسد.
در این مقام، دیگر تعدد وجود ندارد،
بلکه یک حقیقتِ بسیط، مطلق، نامتناهی دیده می‌شود
که تمام کثرات در آن فانی‌اند.

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۷):

«العارف لا یری فی الوجود إلا الواحد،
و یشاهد أن ما سوی الله ظل له، و ظهور لأمره.»

✅ ۲. تأویل آیات توحیدی به مقام شهود

🔹 بسیاری از آیات قرآن،
از منظر عرفانی و صدرایی،
در مقام توحید شهودی معنا می‌شوند؛ نه صرفاً نظری.

🔹 نمونه‌هایی از این آیات:

📘 علامه طباطبایی (المیزان):

«وجه الله یعنی حقیقت مطلق وجود؛
و هرچه جز آن است، در حکم ظهور و شعاع است.»

✅ ۳. وحدت وجود عرفانی

🔹 وحدت وجود در حکمت متعالیه
به معنای وحدت حقیقت هستی و کثرت مظاهر آن است.

• خداوند، وجود حقیقی واحد است.

• هرچه غیر اوست، مرتبه‌ای از ظهور اوست، نه مستقل از او.

• این کثرات، در تحلیل نهایی، وجود ندارند بلکه ظاهرند.

📘 امام خمینی (مصباح الهدایة):

«لیس فی الوجود إلا الله، و ما سواه فظل الوجود.»
«در وجود، جز خدا نیست، و آنچه غیر اوست، سایه‌ی وجود اوست.»

✅ ۴. تمایز حق و خلق در عین اتحاد

🔹 نکته ظریف اینجاست:

• اتحاد در وجود داریم، اما عینیت نداریم.

• خدا و خلق، در مقام شهود، دو تا نیستند
  اما در مقام اعتبار و مظاهر، از هم متمایزند.

🔹 این حقیقت، نقطه تمایز حکمت متعالیه و عرفان ناب
از نظریه‌های وحدت‌گرایانه صرف (مثل وحدت موجود) یا حلول‌گرایانه است.

📘 ملاصدرا:

«الوجود واحد بالحق، و کثیر بالظهور؛
فلیس غیر الله إلا ظهور الله فی مراتب.»

📘 علامه حسن‌زاده آملی:

«الکثرة لا تنافی الوحدة،
کما أن أمواج البحر کثیرة، و البحر واحد.»

🟩 جمع‌بندی نهایی فصل:

📘 آیه‌ی پایانی سفر چهارم:

وَاعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ (انفال، ۲۴)
«بدانید که خدا میان انسان و دل او فاصله می‌شود»
یعنی دل، اگر صاف شود، هیچ فاصله‌ای میان تو و خدا نمی‌ماند…

فصل ۱۱: معرفت حضوری به حضرت حق

✅ ۱. مشاهده‌ی حق نه با ذهن، بلکه با قلب

🔹 در فلسفه و عرفان اسلامی، معرفت به خدا دو گونه است:

1. حصولی: با مفاهیم، تعقل و ذهن.

2. حضوری: با قلب، شهود، و حضور مستقیم.

🔹 در این فصل، سخن از معرفت حضوری و شهودی است؛
یعنی:

• بدون واسطه

• بی‌نیاز از صورت ذهنی

• اتصال مستقیم به وجود مطلق

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۸):

«فالمعرفة الحقة بالله لیست بالفکر، بل بالشهود و العیان القلبي.»

🔹 در این مقام، دل بنده نه‌تنها خدا را می‌بیند، بلکه در او فانی می‌شود.

✅ ۲. نقش محبت، تهذیب و ذکر در معرفت حضوری

🔹 سه عامل اساسی برای رسیدن به معرفت حضوری:

📘 امام خمینی (چهل حدیث):

«به‌اندازه‌ی شدت محبت، پرده‌ها کنار می‌رود، و حقیقت در دل آشکار می‌شود.»

✅ ۳. فرق معرفت حضوری و حصولی

📘 علامه طباطبایی (بدایة‌الحکمه):

«الحضور لا یحتاج الی‌برهان، فهو أشرف المعارف، و لا یقع فیه الخطأ.»

🔹 حتی علم ما به خودمان نیز نوعی معرفت حضوری است؛
و در مراتب عالی، معرفت خدا نیز از همین نوع است.

✅ ۴. نمونه‌های شهود در عرفا و اولیا

🔹 در تاریخ عرفان اسلامی، بسیاری از بزرگان،
به معرفت حضوری نسبت به خداوند رسیده‌اند؛
و گزارش‌هایی از شهود، فنا، و رویت قلبی دارند:

نمونه‌ها:

• امیرالمؤمنین (ع):

  «ما رأیت شیئاً إلا و رأیت الله قبله، و بعده، و معه.»
  «چیزی را ندیدم مگر اینکه خدا را پیش از آن، با آن، و بعد از آن دیدم.»

• سید بحرالعلوم در مکاشفه در حرم امیرالمؤمنین.

• علامه طباطبایی در حالات خاص سحرگاهی و ذکر طولانی.

• آیت‌الله حسن‌زاده آملی در شهود اسماء در مراقبه.

📘 عارف کامل، امام خمینی:

«سالک در مقام شهود، نه فقط وجود خدا، بلکه همه چیز را در پرتو او می‌بیند؛
نه جدا، نه مستقل؛ بلکه مرتبط، فانی، و در محضر.»

🟩 نتیجه نهایی:

📘 آیه‌ی کلیدی:

قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ (انعام، ۹۱)
«بگو: فقط خدا؛ سپس همه را رها کن…»

نمونه‌های معرفت حضوری و شهود حق نزد عرفای بزرگ مانند سید بحرالعلوم، علامه طباطبایی و علامه حسن‌زاده آملی را با دقت شرح می‌دهم:

🔹 ۱. سید بحرالعلوم (ره)

عارف کامل، فقیه و حکیم الهی قرن ۱۲ هجری

✅ مکاشفه در حرم امیرالمؤمنین (ع):

در کتاب‌های موثق مانند فوائد الرضویه و نقل‌های شاگردانش آمده:

• سید در حال تهجد و ریاضت شبانه در حرم حضرت علی (ع) بود.

• در شبی از شب‌ها، پس از ذکر طولانی و توجه کامل،
  ناگهان حالتی بر او عارض شد که از خود بی‌خود شد.

• خود او بعدها گفت:

  «در آن حال، حضرت ولی‌عصر (عج) را دیدم، و حقیقت ولایت را در جلوه‌ی حضوری مشاهده کردم.»

• و می‌فرمود:

  «اگر نبود آن شب، فلسفه‌ی وجودم ناتمام می‌ماند…»

📘 نتیجه:
سید، با تهذیب نفس، ذکر، و محبت، به مرتبه‌ای از معرفت حضوری و شهود ولایت الهی رسید.

🔹 ۲. علامه طباطبایی (ره)

فیلسوف، مفسر، و صاحب المیزان

✅ حالات سحرگاهی و تجربه‌ی حضور:

از قول علامه حسن‌زاده آملی و شاگردانش نقل شده که:

• علامه، هر شب پیش از اذان صبح، به‌تنهایی در حیاط خانه‌شان قدم می‌زد.

• ذکر مستمر داشت و گاهی حالت عجیبی در چشم‌ها و چهره‌اش دیده می‌شد.

🔹 شاگردش نقل می‌کند:

«شبی از ایشان درباره‌ی “حقیقت توحید” پرسیدم،
سکوت کرد و گفت:
تو چه می‌دانی شهود چیست؟
گاهی دل، آن‌چنان گشوده می‌شود که دیگر مفهومی باقی نمی‌ماند… فقط اوست.»

📘 نتیجه:
علامه طباطبایی، با سلوک باطنی، ذکر، و محبت شدید به اهل‌بیت (ع)،
به مراتبی از معرفت حضوری رسید که فلسفه‌اش را عملاً در آن شهود زنده می‌کرد.

🔹 ۳. علامه حسن‌زاده آملی (ره)

عارف جامع‌الاطراف، استاد حکمت، ریاضی، طب، عرفان

✅ تجارب مکاشفه و شهود:

• ایشان خود در آثار مکتوبش از شهودهایی سخن گفته، مانند کتاب عیون مسائل النفس و نامه‌ها.

🔹 در یکی از نامه‌ها می‌نویسد:

«با ذکر مستمر اسم جلاله و خلوت طولانی،
گشایشی در جان پدید آمد و دیدم که عالم همه اوست.
و خود نیز جز سایه‌ای نبودم در محضرش.»

🔹 در جای دیگر:

«به یاد دارم در سحرگاهی،
در مکاشفه‌ای روشن، آسمان و زمین را چون برگ درختی در قبضه او می‌دیدم…
هر چه بود، او بود و غیر او هیچ نبود.»

📘 نتیجه:
علامه حسن‌زاده، با ترکیب حکمت، ریاضت عملی، ذکر و تهجد،
به معرفت حضوری ازلی و شهود حقیقی اسماء الهی رسیده بود.

🟩 جمع‌بندی نهایی نمونه‌های شهود:

فصل ۱۲: ختم سیر و بقاء بالله

✅ ۱. سالک بعد از فنا، در حق باقی می‌ماند

🔹 در عرفان نظری و حکمت متعالیه، فنا، پایان سیر نیست؛
بلکه آغاز بقاء بالله است.

• سالک، پس از عبور از تمام کثرات،
  فانی در ذات حق می‌شود.

• اما خداوند، او را در خود ابقا می‌کند؛
  نه به عنوان یک فرد،
  بلکه به عنوان آیینه تمام‌نمای حق.

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۸):

«إذا فنی العارف فی الله، أبقاه الله به، لا بنفسه؛
فهو باقی بالله، یعمل بالله، یری بالله، یسمع بالله.»

🔹 چنین انسانی، دیگر خودی ندارد،
و در عین حضور در عالم خلق،
هیچگاه از عالم حق جدا نیست.

✅ ۲. مقام «عبد محض» و «انسان الهی»

🔹 در بقاء بالله، سالک به مقام “عبد محض” می‌رسد:

📘 قرآن (انفال، ۱۷):

«وَما رَمَيتَ إِذ رَمَيتَ وَلٰكِنَّ اللَّهَ رَمىٰ»
تو نبودی که پرتاب کردی، بلکه خدا بود که پرتاب کرد…

🔹 این مرتبه، مرتبه‌ی انسان کامل است.
کسی که نه تنها خود را فانی کرده،
بلکه برای تجلی خدا در زمین باقی مانده است.

📘 امام خمینی (مصباح‌الهدایة):

«العبدُ إذا بقی بالله، صار مظهراً تاماً لإسم “الرب”،
و خلافت تکوینیه ظهرت فیه.»

✅ ۳. سلوک نهایی در حال بقاء

🔹 سالکِ باقی بالله، دیگر نیازی به سلوک ندارد؛
بلکه خود سلوک شده است.

• تمام حرکات او، ظهور خداست

• اراده‌اش، در اراده حق فانی شده

• عملش، ادامه‌ی فعل خداوند است

🔹 چنین فردی، از نظر ملاصدرا،
در عین محدود بودن، مطلق می‌شود؛
در عین عبد بودن، مظهر رب اس.

📘 علامه طباطبایی:

«الکامل یسیر فی الخلق بالله،
و یرجع بهم إلی الله.»

✅ ۴. خدمت به خلق در عین بقاء بالله

🔹 سالک باقی بالله، از خلق جدا نمی‌شود،
بلکه باز می‌گردد برای خدمت.

• مانند پیامبران و اولیاء

• مانند حضرت رسول اکرم (ص) که در اوج فنا بود
  و در عین حال در متن جامعه،
  «وَما أَرسَلناکَ إِلّا رَحمَةً لِلعالَمین» بود.

🔹 چنین انسانی:

• با چشم حق می‌بیند

• با دل خداوند می‌شنود

• و دستش، دست خدا می‌شود:
  یدالله فوق أیدیهم (فتح، ۱۰)

📘 علامه حسن‌زاده آملی:

«کامل، بعد از فنا، مأمور است که به خلق بازگردد؛
نه برای خود، بلکه برای ظهور اسم “الرحمن” و “العدل” و “الحکیم”.»

🟩 جمع‌بندی نهایی فصل:

📘 آیه نهایی سفر چهارم:

إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ (انعام، ۱۶۲)
«همانا نماز و عبادتم، زندگی و مرگم، همه برای خداوند پروردگار جهانیان است.»

فصل ۱۳: بازگشت انسان کامل به خلق

✅ ۱. بازگشت پس از فنا برای هدایت

🔹 سالک حقیقی، وقتی به مقام فنا و بقاء بالله می‌رسد،
دیگر فقط برای خویش زندگی نمی‌کند؛
بلکه خداوند او را برای هدایت خلق نگه می‌دارد.

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۸):

«العارف إذا بلغ الغایة، رجع بالحق إلی الخلق، لا بنفسه.»

🔹 این بازگشت،
نشانه‌ی کمال سلوک و تحقق انسانیت است.
مانند پیامبر اکرم (ص) که در اوج فنا،
در متن امت، هدایت‌گر بود.

✅ ۲. تجلی انسان کامل در تاریخ

🔹 در طول تاریخ، انسان کامل در اشکال مختلفی تجلی می‌کند:

• گاه پیامبر است (حضرت نوح، ابراهیم، موسی، عیسی، محمد علیهم‌السلام)

• گاه امام است (علی، حسن، حسین، سجاد…)

• گاه ولی خدا و عارف بالله است (سلمان، اویس قرنی، سید بحرالعلوم…)

🔹 اینان در عین بقاء بالله،
در متن تاریخ، تحول‌آفرین و هویت‌بخش می‌شوند.

📘 امام خمینی (ره):

«آن‌کس که به خدا رسیده، از مردم جدا نمی‌شود؛
بلکه در مردم، خدا را تجلی می‌دهد.»

✅ ۳. ولایت هدایت و ولایت تصرف

🔹 انسان کامل، در بازگشت به خلق،
با دو نوع ولایت همراه است:

🔹 پیامبر اکرم (ص) و اهل‌بیت (ع)،
هر دو ولایت را در اوج خود دارا بودند.

📘 آیه (نساء، ۵۹):

«أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»

🔹 ولایت اولی‌الامر، همان ولایت انسان کامل است که در بقاء بالله به خلق بازگشته‌اند.

✅ ۴. ختم سلوک با خدمت به خلق

🔹 اوج سلوک، خدمت است نه خلوت
و بازگشت انسان کامل، پایان مسیر عرفان نیست،
بلکه تجلی حقیقت عرفان در جامعه است.

📘 امام علی (ع):

«الناسُ صنفان: إما أخٌ لك في الدین، أو نظیرٌ لك في الخَلق»
یعنی در بازگشت به خلق، همه را باید دید، فهمید، و خدمت کرد.

📘 علامه حسن‌زاده آملی:

«کامل، در حالی که به وحدت مطلق رسیده،
همچون آفتاب، همه جا را روشن می‌کند،
بی‌آنکه از مقام قرب خود دور شود.»

🟩 جمع‌بندی فصل سیزدهم:

📘 آیه نهایی این فصل:

وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ (انبیاء، ۱۰۷)
«ما تو را نفرستادیم مگر رحمتی برای جهانیان.»

فصل ۱۴: ختم نبوت و بقای ولایت

✅ ۱. ختم نبوت با رسول اکرم (ص)

🔹 در حکمت متعالیه، نبوت تشریعی با پیامبر اسلام (ص) به پایان رسیده است.

📘 آیه قرآن (احزاب، ۴۰):

مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِّن رِّجَالِكُمْ وَلَٰكِن رَّسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ
محمد (ص) پدر هیچ‌یک از مردان شما نیست، بلکه فرستاده‌ی خدا و خاتم پیامبران است.

🔹 خاتم‌النبوة یعنی:
دیگر شریعت جدیدی نخواهد آمد؛
و دین اسلام، آخرین دین و کامل‌ترین شریعت است.

✅ ۲. استمرار ولایت در اولیاء

🔹 اگرچه نبوت تشریعی ختم شده،
اما ولایت الهی و انسان کامل تا پایان تاریخ ادامه دارد.

🔹 ولایت، اتصال با حق و علم حضوری است؛
و انسان‌هایی که به کمال رسیده‌اند،
در هر عصری، واسطه‌ی فیض‌اند.

📘 علامه طباطبایی:

«خاتمیت منافاتی با بقای ولایت ندارد؛
ولایت، استمرار دین است نه شریعت جدید.»

🔹 ملاصدرا نیز در اسفار (ج۷ و ۸) تصریح می‌کند که:

«الولایة باقية بعد النبوة،
و الإنسان الكامل فی کل زمان، حجّة الله علی خلقه.»

✅ ۳. انسان کامل در هر عصر

🔹 در هر دوره، یک انسان کامل، مظهر اتمّ اسماء الهی است؛
او خلیفه خدا، وارث انبیا، و قطب زمان است.

🔸 نمونه‌ی روشن آن:
حضرت ولی‌عصر (عج) در عصر حاضر؛
که وارث ولایت محمدی و امام حیّ است.

🔹 از دید عرفا و حکمای الهی:

وجود انسان کامل در هر عصر،
شرط حفظ توازن هستی و جاری بودن فیض الهی است.

📘 امام خمینی (ره):

«اگر لحظه‌ای ولیّ خدا در زمین نباشد،
زمین اهلش را فرو می‌برد…»

✅ ۴. تطابق خاتمیت با کمال انسان

🔹 از منظر حکمت، ختم نبوت نشانه‌ی رسیدن انسان به بلوغ وجودی است:

🔹 علامه حسن‌زاده آملی:

«بعد از ختم نبوت، نوبت هدایت باطنی‌ست.
و این جز با ولیّ کامل و خلیفه خدا ممکن نیست.»

🟩 جمع‌بندی فصل چهاردهم:

📘 آیه‌ای برای پایان این فصل:

وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآيَاتِنَا يُوقِنُونَ
(سجده، ۲۴)
و از میانشان امامانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می‌کردند، چرا که صبر ورزیدند و به آیات ما یقین داشتند.

تطابق «خاتمیت» با «بلوغ انسان» از دید ملاصدرا و حکمای الهی

✅ ۱. اصل مسأله: چرا نبوت پایان یافت ولی ولایت ادامه دارد؟

🔸 پاسخ ملاصدرا:
چون انسان، به بلوغ وجودی و بلوغ درک باطنی رسیده است؛
از این‌رو دیگر نیازی به شریعت جدید ندارد،
بلکه باید در باطن دین کامل موجود، سیر کند.

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۷):

«فَلَمّا بَلَغَ الإنسانُ نهایةَ نُضجِهِ، خُتِمَتِ النبوّةُ،
و بَقِیَت الولایةُ کأداةٍ للسّیر الباطنی إلی الله.»

🔹 یعنی:
وقتی انسان، به نقطه‌ای از تکامل رسید
که بتواند با سیر درونی،
به معرفت حضوری و شهودی نائل شود،
خداوند، نبوت تشریعی را ختم کرد
و ولایت را باقی گذاشت.

✅ ۲. پیش از خاتمیت: دوران کودکی انسان

🔹 در نگاه عرفانی، تاریخ بشریت پیش از اسلام،
دوران طفولیت معنوی و نارسایی درک باطن دین بود.

📘 قرآن (اسراء، ۷۱):

«کُلَّما جَاءَ أُمَّةً رَسُولُهَا كَذَّبُوهُ»
هر امتی، رسول مخصوص خود داشت.

🔹 انسان، در این دوره، همچون کودکی بود که نیاز به سرپرستی مستقیم داشت.

✅ ۳. پس از خاتمیت: دوران بلوغ انسان

🔹 با ظهور پیامبر اسلام (ص) و دین خاتم،
انسان وارد مرحله بلوغ عقلی، روحی و تاریخی شد.

📘 قرآن (مائده، ۳):

«الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ…»
امروز، دین شما را کامل کردم…

📘 امام خمینی (مصباح‌الهدایه):

«ختم نبوت، ختم لفظ نیست،
بلکه فتح باب ولایت است
برای انسانی که اکنون می‌تواند بفهمد،
ببیند، و با حق سیر کند.»

✅ ۴. نتیجه: ختم نبوت، نه پایان هدایت بلکه آغاز هدایت شهودی

🔹 خاتمیت در نگاه ملاصدرا و علمای عرفانی،
نشانه‌ی کامل‌شدن ابزارهای هدایت نیست،
بلکه نشانه‌ی تغییر ابزار هدایت از بیرون به درون است.

📘 علامه حسن‌زاده آملی:

«خاتمیت، در را به روی ظاهر دین نبست؛
بلکه درهای باطن را گشود،
و ولایت را چراغ هدایت در ظلمات باقی گذاشت.»

✅ ۵. ولایت پس از ختم نبوت = استمرار هدایت به‌سوی لقاءالله

🔹 پس از پیامبر اسلام (ص)،
هدایت نه از طریق وحی تشریعی،
بلکه از طریق ولایت و علم حضوری انسان کامل ادامه دارد.

🔹 امامان معصوم (ع) و اولیاء خدا،
مظهر این هدایت باطنی‌اند.
بدون آنان، امکان سیر الی الله وجود ندارد.

📘 علامه طباطبایی:

«اگر ولیّ خدا بر زمین نباشد،
راه لقاء مسدود می‌شود،
و انسان در ظاهر دین حبس می‌ماند.»

✅ جمع‌بندی تطابق خاتمیت با کمال انسان

چرا وجود انسان کامل و ولیّ الهی بعد از ختم نبوت همیشه لازم است؟

✅ ۱. از دیدگاه ملاصدرا: استمرار فیض الهی تنها به‌واسطه انسان کامل ممکن است

🔹 ملاصدرا در اسفار تصریح می‌کند که:
هر نوع وجود، وابسته به فیض الهی است،
و این فیض تنها از طریق واسطه‌ای کامل جاری می‌شود.

📘 اسفار، ج۷، ص۹۵:

«وجود واسطه فیض (انسان کامل) در هر زمان،
ضروری است، و اگر لحظه‌ای نباشد،
فیض از حق تعالی منقطع می‌گردد،
و جهان فرو می‌ریزد.»

🔹 این واسطه در عصر بعد از ختم نبوت،
نه پیامبر است، بلکه ولیّ کامل است؛
و امامت و ولایت، استمرار همان فیض هدایت است،
اما با ابزار «علم شهودی» و نه «وَحی تشریعی».

✅ ۲. از دیدگاه علامه طباطبایی: قطع ارتباط با ولیّ کامل = حبس در ظاهر دین

🔹 در تفسیر المیزان (سوره قدر)،
علامه تأکید می‌کند که:
تنزّل امر الهی در شب قدر، نیازمند ولیّی زنده و حاضر است؛
وگرنه، قرآن فقط الفاظ است، بدون راه تأویل و شهود.

📘 المیزان، ذیل آیه ۴ سوره قدر:

«تنزل الملائکة والروح، لا بد له من محلٍّ و ولیٍّ،
وگرنه معنا ندارد که خدا امرش را بدون محلّ نازل کند.»

🔸 او اضافه می‌کند:

«چنان‌که پیامبر، قرآن را آورد،
ولیّ کامل باید ما را به باطن قرآن هدایت کند.»

✅ ۳. از دیدگاه امام خمینی (ره): ولیّ خدا، راه وصل است؛ نبود او یعنی گم‌گشتگی

📘 مصباح‌الهدایه، ص ۷۹:

«انسان کامل در هر عصر،
قلب عالم وجود است…
اگر او نباشد، راهی به حضرت حق نیست؛
زیرا جز او کسی راهبر به ذات الله نیست.»

🔹 پس اگر انسان کامل نباشد،
نه تنها هدایت قطع می‌شود،
بلکه خود دین، سطحی، ظاهری، و بی‌باطن باقی می‌ماند.

✅ ۴. از دیدگاه علامه حسن‌زاده آملی:

«ولیّ خدا، تنها چشم بینای دین در دوران غیبت است»

📘 کتاب هزار و یک نکته، نکته ۵۵۷:

«چشم دل باز کن که جان بینی
آنچه نادیدنی است، آن بینی…
ولیّ خدا، عین الله است در میان خلق
و اگر نباشد، بشر اسیر ظواهر است و بی‌نور.»

✅ ۵. از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی:

«بدون ولیّ خدا، دین به کالبدی بی‌روح بدل می‌شود»

📘 معاد در قرآن، ص ۲۱۰:

«تنها ولیّ کامل است که می‌تواند
احکام را از ظاهر به باطن ببرد،
و سالک را از ظاهر عبادت به حضور قلب برساند…
وگرنه، دین می‌شود مشتی عادت و الفاظ.»

🟩 پس چرا نبود ولیّ خدا، موجب توقف هدایت است؟

🔻 نتیجه:

اگر ولیّ کامل در هر لحظه از زمان نباشد:
۱. فیض الهی منقطع می‌شود،
۲. دین فقط در ظاهرش باقی می‌ماند،
۳. انسان‌ها از شهود و لقاءالله محروم می‌شوند،
۴. زمین اهلش را فرو می‌برد.

📘 حدیث معروف:

لولا الحجة لساخت الأرض بأهلها
اگر حجّت خدا (ولیّ کامل) نباشد،
زمین اهلش را فرو می‌برد.

1. نهایت حیوانات، جهان و عالم ماده از دید ملاصدرا و حکمای الهی

🟩 حیوانات و موجودات طبیعی:

• از نظر ملاصدرا، حیوانات هم دارای نفس هستند اما نفس آن‌ها در حد «مدرکات حسی و خیالی» باقی می‌ماند.

• حرکت جوهری در آن‌ها محدود است و به‌ندرت به نفس انسانی یا تجرد تام می‌رسند.

• برخی حیوانات، به‌صورت مثالی در قیامت ظهور می‌یابند (مانند سگ اصحاب کهف یا حیوانات قرآنی).

🔹 اما سرنوشت کلی:

حیوانات در قوس نزول به‌عنوان مظاهر اسماء الهی پدید آمده‌اند
و در قوس صعود به اصل خود رجوع می‌کنند، ولی نه در قالب فردی و فاعلی.

🟩 عالم ماده (دنیا):

• عالم ماده، پایین‌ترین مرتبه‌ی هستی است.

• به دلیل حرکت جوهری، در حال تغییر مستمر است.

• ماده، حد نازل وجود است و محل تجلی «کثرت» است.

🔹 اما سرنوشت آن:

به‌سبب تجدد امثال، عالم ماده نیز به سمت «تجرد» میل می‌کند.
و در پایان، با قیام قیامت، صورت مادی عالم فرو می‌پاشد.

✅ 2. قیامت، بهشت، جهنم و سرنوشت جهان پس از قیامت

🟩 کجا تشکیل می‌شوند؟ آیا عالم ماده باقی می‌ماند؟

🔹 از نظر ملاصدرا:

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۹):

«القیامة لیست من سنخ الدنیا، بل من سنخ المثال و العقل…
لیس فیها مادة و لا زمان.»

🟩 آیا خلقت جدیدی در عالم ماده آغاز می‌شود؟

🔹 خیر. قیامت، پایان «عالم ماده» است.
اما آغاز عالم مثالی و عقلی برای اهل تجرد و سعادت.

📘 علامه طباطبایی (المیزان):

«القیامة انکشاف تامّ للباطن؛ و لیست عالماً مادّیاً،
بل یُبعَث کلٌّ علی حقیقته.»

🔹 از دید عرفا:

• عالم ماده وسیله سیر بود.

• پس از قیامت، «نیازی به ماده نیست».

• انسان‌ها در مراتب مثالی و عقلی،
  مطابق ملکات خود، در بهشت یا جهنمِ وجودی خویش مستقر می‌شوند.

✅ نتیجه کلی:

۲. نهایت حیوانات، جهان و عالم ماده از دید ملاصدرا و حکمای الهی

🟩 حیوانات و موجودات طبیعی:

• از نظر ملاصدرا، حیوانات هم دارای نفس هستند اما نفس آن‌ها در حد «مدرکات حسی و خیالی» باقی می‌ماند.

• حرکت جوهری در آن‌ها محدود است و به‌ندرت به نفس انسانی یا تجرد تام می‌رسند.

• برخی حیوانات، به‌صورت مثالی در قیامت ظهور می‌یابند (مانند سگ اصحاب کهف یا حیوانات قرآنی).

🔹 اما سرنوشت کلی:

حیوانات در قوس نزول به‌عنوان مظاهر اسماء الهی پدید آمده‌اند
و در قوس صعود به اصل خود رجوع می‌کنند، ولی نه در قالب فردی و فاعلی.

🟩 عالم ماده (دنیا):

• عالم ماده، پایین‌ترین مرتبه‌ی هستی است.

• به دلیل حرکت جوهری، در حال تغییر مستمر است.

• ماده، حد نازل وجود است و محل تجلی «کثرت» است.

🔹 اما سرنوشت آن:

به‌سبب تجدد امثال، عالم ماده نیز به سمت «تجرد» میل می‌کند.
و در پایان، با قیام قیامت، صورت مادی عالم فرو می‌پاشد.

✅ ۳. قیامت، بهشت، جهنم و سرنوشت جهان پس از قیامت

🟩 کجا تشکیل می‌شوند؟ آیا عالم ماده باقی می‌ماند؟

🔹 از نظر ملاصدرا:

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۹):

«القیامة لیست من سنخ الدنیا، بل من سنخ المثال و العقل…
لیس فیها مادة و لا زمان.»

🟩 آیا خلقت جدیدی در عالم ماده آغاز می‌شود؟

🔹 خیر. قیامت، پایان «عالم ماده» است.
اما آغاز عالم مثالی و عقلی برای اهل تجرد و سعادت.

📘 علامه طباطبایی (المیزان):

«القیامة انکشاف تامّ للباطن؛ و لیست عالماً مادّیاً،
بل یُبعَث کلٌّ علی حقیقته.»

🔹 از دید عرفا:

• عالم ماده وسیله سیر بود.

• پس از قیامت، «نیازی به ماده نیست».

• انسان‌ها در مراتب مثالی و عقلی،
  مطابق ملکات خود، در بهشت یا جهنمِ وجودی خویش مستقر می‌شوند.

✅ نتیجه کلی:

۱. جایگاه عالم طبیعت در نظام هستی

⬅ در حکمت متعالیه، هستی دارای سه نشئه اصلی است:

🔹 عالم ماده، پایین‌ترین مرتبه از وجود است ولی با ارزش، زیرا:

محل نزول و تجلی اسماء الهی است و مقدمه‌ی صعود موجودات.

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۸):

«الطبیعة منزلة النزول و مبدأ الرجوع،
و لولاها ما تمّت السیر الی الله.»

🟩 ۲. جایگاه گیاهان و حیوانات

🟩 الف) گیاهان

🔹 دارای «نفس نباتی» هستند
که سه قوه در آن فعال است:
تغذیه، رشد، تولیدمثل

📘 ملاصدرا:

«النباتات ذوات النفس، و النفس فیها مقصورة علی التغذیة و النماء.»

🔸 تجرد ندارند، ولی حرکت جوهری در آن‌ها جاری است.
🔸 هدف نهایی‌شان مشارکت در سیر کلی عالم به سوی تجرد است.

🟩 ب) حیوانات

🔹 دارای «نفس حیوانی» هستند با قوه‌های:
احساس، حرکت، خیال

📘 ملاصدرا در الشواهد الربوبیة تصریح می‌کند:

«الحیوانات لها إدراک و مشاعر،
و لکلٍّ منها عقل بالقوة،
لکن لا یصل اکثرها إلی الفعل.»

🔹 پس حیوانات:

• واجد علم جزئی و شهود حسی هستند.

• برخی دارای نوعی حافظه، ارتباط احساسی و عاطفی‌اند.

• در قیامت ممکن است به‌صورت مثالی ظاهر شوند.

📘 علامه حسن‌زاده در شرح اشارات:

«نفس حیوانی به عالم مثال برمی‌گردد،
لیکن بدون فردیت انسانی.»

🟩 ۳. آیا حیوانات و گیاهان در آخرت زنده‌اند؟

✅ نظر ملاصدرا:

• گیاهان و حیوانات، نفس دارند اما تجرد تام ندارند.

• در قوس نزول مظاهر اسماءند.

• در قوس صعود به اصل اسماء برمی‌گردند، اما نه به‌صورت فردی.

📘 اسفار، ج۸:

«لا یرجع جمیع الموجودات إلی الآخرة کما کانت فی الدنیا،
بل کلٌّ علی مقدار إستعداده.»

✅ نظر علامه طباطبایی:

• در المیزان اشاره دارد که حیوانات، مظاهر اسماء رحمت‌اند.

• در قیامت «حقشان ادا می‌شود»، ولی وارد بهشت و جهنم نمی‌شوند.

📘 المیزان، ذیل آیه ۳۸ سوره انعام:

«و ما من دابة فی الأرض…
یُحشرون، و لکن لیس لهم ثواب و عقاب، بل رجوعهم إلی الأصل.»

✅ نظر امام خمینی:

• حیوانات «طریق هدایت انسان‌اند».

• هدف از خلقت‌شان، «استکمال انسان» است.

📘 چهل حدیث، حدیث ۲۸:

«الحیوانات، حجاب نیستند، بلکه واسطه‌اند برای کشف رحمت.»

✅ نظر علامه حسن‌زاده آملی:

• «نفوس حیوانی، بعد از مرگ، به صورت کلی خویش بازمی‌گردند»

• اما:

«لذت و درد اخروی، مخصوص نفوس انسانی است.»

📘 هزار و یک نکته، نکته ۸۶۲

🟩 ۴. سرنوشت عالم ماده

🔹 عالم ماده به‌مثابه «عرصه امتحان» است.
🔹 در قیامت، صورت مادی عالم پایان می‌پذیرد.
🔹 اما، صورت مثالی آن باقی است و در آنجا:

• نفوس انسان‌ها (و شاید برخی حیوانات خاص)

• در بدن مثالی یا عقلی به حیات ادامه می‌دهند.

📘 ملاصدرا (اسفار، ج۹):

«لا یبقی من العالم الدنیوی إلا صورته المثالیة و حقیقته العقلیة…»

🟦 جمع‌بندی نهایی

نقشه سیر کامل انسان از دید ملاصدرا

🔵 ۱: آغاز از واجب‌الوجود

• همه هستی از خداوند به عنوان وجود صرف، بی‌نهایت، واحد و بسیط صادر می‌شود.

• خداوند، کمال مطلق و غایت‌الکمال است.

🔵 ۲: صدور عقل اول (صادر نخستین)

• عقل اول اولین موجود صادرشده از ذات حق است، که اشرف ممکنات است.

• عقل اول، تمام اسماء و صفات الهی را به صورت اجمالی دارد.

🔵 ۳: صدور عقول کلیه و عالم مثال و نفس کلی

• از عقل اول، سایر عقول صادر می‌شوند.

• سپس عالم مثال کلی و نفس کلی پدید می‌آید که واسطه خلق جهان مادی‌اند.

🔵 ۴: عالم طبیعت (دنیا)

• عالم ماده، پایین‌ترین مرتبه وجود است.

• محل کثرت، تغییر، زوال، حرکت و ابتلاء.

• انسان در این عالم، ترکیبی از جسم و نفس است.

🔵 ۵: پیدایش نفس انسانی

• نفس انسان از بدن پدید می‌آید (قاعده: جسمانیة الحدوث).

• ولی از طریق سیر و حرکت جوهری، به تجرد و بقای روحانی می‌رسد.

🔵 ۶: حرکت جوهری نفس

• سیر تدریجی نفس از:

  1. مرحله نباتی (تغذیه، رشد)

  2. مرحله حیوانی (ادراک حسی، حرکت، خیال)

  3. مرحله انسانی (عقل، اراده، انتخاب)

🔵 ۷: خودسازی و تهذیب

• انسان با علم، عمل، تهذیب و محبت الهی، سیر خود را آغاز می‌کند.

• توجه به باطن، مراقبه، ریاضت و ترک شهوات.

🔵 ۸: سیر إلی الله (سفر سوم ملاصدرا)

• حرکت نفس از قوه به فعل، در قالب حرکت جوهری.

• نفی ماهیات، شهود وجود، اتحاد عاقل و معقول.

• فنا در صفات، اسماء و نهایتاً در ذات حق.

🔵 ۹: فنای کامل و بقاء بالله (سفر چهارم)

• سالک به فنا می‌رسد و در حضرت حق باقی می‌شود.

• به مقام «عبد محض» و انسان کامل می‌رسد.

• انسان کامل، مظهر تام اسماء و صفات خداوند است.

🔵 ۱۰: رجوع انسان کامل به خلق

• پس از فنا، انسان کامل برای هدایت مردم بازمی‌گردد.

• از طریق ولایت تکوینی و تصرف در نفوس، تربیت و هدایت انجام می‌دهد.

🔵 ۱۱: لقاءالله

• وصول نهایی به حضرت حق، رؤیت و شهود کامل ذات الهی.

• پایان سیر و کمال نهایی انسان.

📌 نتیجه نهایی:

انسان از ماده آغاز می‌کند
به عقل ختم می‌شود
از عالم طبیعت عبور می‌کند
و در سیر جوهری و عرفانی،
به فنا در الله و بقای بالله می‌رسد.