ملاصدرا و اسفار اربعه: خلاصه‌ای گویا و ترجمه ساده از حکمت متعالیه | سفر دوم

🟦 فصل اول: شناخت ذات واجب‌الوجود

(الذات الإلهیة)

ملاصدرا در این فصل تلاش می‌کند خداوند متعال را از طریق عقل و فلسفه، آن‌طور که هست بشناسد؛ بدون دخالت تشبیه یا تجسیم.
در اینجا بر پایه‌ی «اصالت وجود»، واجب‌الوجود را تحلیل می‌کند.

🟪 درس ۱: تعریف واجب‌الوجود و اثبات بساطت ذات

✅ تعریف واجب‌الوجود:

واجب‌الوجود یعنی:

«موجودی که وجودش از خودش است و محال است عدم‌پذیر باشد؛ یعنی وجود او ضروری است و نمی‌تواند نباشد.»

📌 برخلاف ممکن‌الوجود که برای بودنش به علت نیاز دارد، واجب‌الوجود علت نمی‌خواهد، چون:

• وجودش عین ذات اوست

• و هیچ نقص، نیاز یا محدودیتی در او راه ندارد

✅ بساطت ذات واجب‌الوجود:

بساطت یعنی:

خداوند هیچ‌گونه ترکیب یا اجزائی ندارد، چه:

• ترکیب مادی (جسم، مکان، اندازه)

• چه ترکیب مفهومی (ماهیّت + وجود)

• چه ترکیب صفاتی (علم جدا، قدرت جدا و…)

📌 چون:

هر ترکیبی نیازمند اجزاء است، و نیاز یعنی امکان، نه وجوب.
پس واجب‌الوجود باید بسیط مطلق باشد.

🟪 درس ۲: نفی جسمانیت، ترکیب و اجزاء از ذات حق

🔹 نفی جسمانیت:

خداوند جسم نیست، زیرا:

• جسم نیاز به مکان دارد

• متحرک است، تغییر می‌پذیرد

• قابل تقسیم و فناست

📌 اما واجب‌الوجود ثابت، تغییرناپذیر و کامل مطلق است.

🔹 نفی ترکیب:

هر ترکیب نیاز به چیزی خارج از خود دارد
⇨ ولی خداوند «بی‌نیاز از غیر» است
⇨ پس هر گونه ترکیب در ذات او محال است

🔹 نفی اجزاء:

واجب‌الوجود، نه اجزای عقلی دارد (مانند ماهیت + وجود)
و نه اجزای خارجی (مانند اجزای جسم)

📌 او محض وجود است؛ و کمال محض

🟪 درس ۳: وحدت واجب‌الوجود و برهان‌های توحید ذاتی

ملاصدرا با استدلال‌های عقلی اثبات می‌کند که:

فقط یک واجب‌الوجود می‌تواند وجود داشته باشد؛ نه بیشتر

🧠 چرا؟

اگر دو واجب‌الوجود وجود داشته باشند:

۱. یا تفاوتی با هم ندارند → پس دو نیستند، بلکه یکی‌اند
۲. یا تفاوت دارند → پس یکی دارای چیزی است که دیگری ندارد ⇨ پس نیازمند است ⇨ یعنی ممکن‌الوجود است، نه واجب‌الوجود

📌 پس نتیجه:

واجب‌الوجود واحد است و شریک ندارد

🟪 درس ۴: عدم پذیرش ماهیت در واجب

🔹 ماهیت یعنی «چیستی»
🔹 ولی واجب‌الوجود چیستی ندارد، چون:

• ماهیت یعنی حد و تعریف

• و خداوند بی‌حدّ، نامتناهی، و بی‌مفهوم ماهوی است

📌 او صرف وجود است، نه دارای ماهیت

🟪 درس ۵: بی‌نیازی مطلق ذات از غیر

ملاصدرا تأکید می‌کند:

«خداوند، غنی بالذات است»

یعنی:

• وجودش از خودش است

• نیاز به فاعل، زمان، مکان، ماده، یا هر چیز دیگری ندارد

• حتی از تعریف شدن توسط عقل ما هم بی‌نیاز است

📌 و این غنا، دلیل اصلی واجب بودن اوست

🟦 جمع‌بندی فصل اول:

🟦 فصل دوم: صفات الهی

(الصفات الإلهیة)

در این فصل، ملاصدرا به‌دنبال این است که:

خداوند چگونه است؟ چه صفاتی دارد؟ چه چیزهایی از او می‌توان اثبات یا نفی کرد؟
همه‌ی این پرسش‌ها را با منطق «اصالت وجود» و «بساطت واجب‌الوجود» بررسی می‌کند.

🟪 درس ۱: تقسیم صفات به ثبوتیه و سلبیه

✅ صفات ثبوتیه (ایجابی):

صفاتی هستند که کمال وجودی محسوب می‌شوند و به خدا نسبت داده می‌شوند، مثل:

• علم

• قدرت

• حیات

• اراده

• شنوا بودن (سمع)

• بینا بودن (بصر)

📌 این‌ها نشانه‌ی کمال‌اند، نه نقص، و عقل می‌پذیرد که خدا آن‌ها را دارد.

✅ صفات سلبیه (نفسیه):

صفات یا اوصافی هستند که نقص، محدودیت یا نیاز در آن‌هاست، و باید از خداوند نفـــی شوند، مثل:

• جسم بودن

• مکان داشتن

• نیازمند بودن

• تغییرپذیری

• محدودیت

• مادی بودن

• مرکب بودن

📌 این نفی‌ها به معنای نقص در خدا نیست، بلکه نشان‌دهنده‌ی کمال مطلق اوست.

🟪 درس ۲: اثبات صفات ثبوتیه (علم، قدرت، حیات، اراده…)

ملاصدرا با تحلیل عقلی این صفات را اثبات می‌کند:

📌 ملاصدرا می‌گوید:

این صفات، نه جدا از ذات خدا هستند و نه افزوده بر آن؛ بلکه عین وجود او هستند.

🟪 درس ۳: نفی صفات سلبیه (جسم، جهت، مکان، تغییر…)

🔹 هر چیزی که نقص، محدودیت یا تغییرپذیری در ذات خود دارد، از خداوند به‌دلیل کمال مطلق بودنش نفی می‌شود.

📌 ملاصدرا تأکید می‌کند:

«خدا هیچ‌گونه صفت جسمانی یا مادی ندارد.»

🟪 درس ۴: اتحاد صفات با ذات

(لیس الصفات زائدة عن الذات ولا عین غیرها)

ملاصدرا نظریه‌ای مهم و دقیق دارد:

صفات الهی نه زائد بر ذات هستند، نه غیر از ذات؛ بلکه:
عین ذات خدا هستند.

یعنی:

• علم خدا، همان وجود اوست

• قدرت خدا، همان وجود اوست

• اراده خدا، همان وجود اوست

📌 این نظریه، هم بساطت ذات را حفظ می‌کند و هم کمال صفات را.

🟪 درس ۵: پاسخ به شبهات متکلمان درباره صفات

متکلمان (به‌ویژه اشاعره و معتزله) درباره صفات الهی اختلاف داشتند:

• برخی می‌گفتند: صفات زائد بر ذات است (اشاعره)

• برخی می‌گفتند: صفات حقیقی نیستند، بلکه فقط تعبیرند (معتزله)

📌 ملاصدرا پاسخ می‌دهد:

• اگر صفات زائد باشند، خدا مرکب می‌شود ⇨ محال است

• اگر فقط لفظی باشند، کمال خدا نفی می‌شود ⇨ محال است
  ⇨ پس صفات، حقیقی‌اند و عین ذات‌اند

🟪 درس ۶: صفات فعلیه و صفات ذاتی

📌 صفات فعلیه، حوادث نیستند، بلکه نسبت‌های اعتباری هستند که عقل از رابطه خدا و مخلوق می‌فهمد.

🟪 درس ۷: تمایز میان صفات حقیقی و مفهومی

ملاصدرا تأکید می‌کند:

• صفات خدا در واقع، وجودی و حقیقی هستند

• اما مفهومی که ما از آن‌ها می‌سازیم، در ذهن ماست

📌 مثلاً:

• علم خدا واقعیتی وجودی در ذات اوست

• ولی «علم» به‌عنوان یک مفهوم ذهنی، ساخته عقل ماست برای درک آن

🟦 جمع‌بندی فصل دوم:

🟦 فصل سوم: اسماء الهی

(أسماء الله الحسنی)

در این فصل، ملاصدرا به بررسی اسماء و نام‌های خداوند می‌پردازد که در فلسفه و عرفان نقش کلیدی دارند.
او نشان می‌دهد چگونه این اسماء، تجلی صفات و ذات الهی هستند و در نظم عالم اثرگذارند.

🟪 درس ۱: معنای اسم و اسماء در حکمت و عرفان

• اسم یعنی آنچه موجود را از دیگران متمایز می‌کند

• در حکمت، اسم فقط بر زبان نیست، بلکه نشان‌دهنده‌ی کمال یا صفتی است که در ذات یا فعل وجود دارد

• اسماء الهی، کلمات نیستند بلکه حقایق وجودی‌اند که در ذات و افعال خدا حضور دارند

📌 ملاصدرا می‌گوید:

اسماء، زبان و بیان فهم ما از کمالات حق هستند.

🟪 درس ۲: رابطه اسماء با صفات و ذات

• اسماء الهی تجلی صفات الهی‌اند

• صفات، کیفیت‌های ذاتی خدا هستند

• اسماء، نمایش آن صفات در عالم هستی و در افعال خدا هستند

• هر اسم، بخشی از کمال خدا را نشان می‌دهد که در جهان مخلوقات ظاهر می‌شود

🟪 درس ۳: ظهور و تجلی اسماء در عالم

• اسماء الهی به‌صورت مظاهر و تجلیات متنوع در عالم دیده می‌شوند

• هر موجودی، جلوه‌ای از یکی از اسماء الهی است

• این تجلیات، حکمت و نظام عالم را تشکیل می‌دهند

• عالم، کتابی است که اسماء خداوند در آن نوشته شده‌اند

🟪 درس ۴: دسته‌بندی اسماء

ملاصدرا اسماء الهی را به چند دسته تقسیم می‌کند:

🟪 درس ۵: تأثیر اسماء در تدبیر عالم

• اسماء الهی، نظام و تدبیر جهان را شکل می‌دهند

• هر اسم، در عالم تأثیر خاصی دارد و باعث برقراری قانون و نظم می‌شود

• فهم اسماء به انسان کمک می‌کند تا نظم آفرینش و حکمت الهی را درک کند

🟦 جمع‌بندی فصل سوم:

✅ نقش اسماء الهی در نظم و حکمت عالم از دیدگاه ملاصدرا

📘 مقدمه:

ملاصدرا معتقد است:

جهان، تجلی خداوند از طریق اسماء و صفاتش است؛ یعنی تمام هستی، ظهورات مختلفی از کمالات الهی هستند.

اسماء، فقط الفاظ نیستند؛ بلکه:

• حقایق عینی‌اند

• منشأ پدید آمدن موجودات‌اند

• و در تدبیر، بقا، و حرکت عالم مؤثرند

🟦 ۱. اسماء الهی، علل حقیقی ظهور موجودات هستند

🔹 ملاصدرا در اسفار می‌گوید:

«الاسماء الإلهیة حقائق وجودیة، هی العلل الفاعلیة للموجودات.»

🔸 یعنی: اسماء الهی، علل فاعلی واقعی موجودات‌اند.
🔸 مثلاً:

• اگر چیزی خلق می‌شود، به اسم الخالق است

• اگر چیزی روزی می‌گیرد، از اسم الرزاق است

• اگر چیزی حیات دارد، به‌سبب اسم الـمحیی است

✅ پس اسماء، «علل باطنی» پیدایش اشیاء هستند، نه صرفاً اسم‌های لفظی.

🟦 ۲. اسماء، نظم دقیق هستی را پایه‌ریزی می‌کنند

ملاصدرا تأکید دارد:

«نظم عالم از وحدت در ذات و تنوع در اسماء نشأت می‌گیرد.»

🔹 ذات خدا، واحد مطلق است
🔹 ولی اسماء او، متعددند و هریک در موجودی خاص جلوه‌گر می‌شود

📌 مثلاً:

• اسم «العدل» در عدالت درونی طبیعت جلوه می‌کند

• اسم «الحکیم» در نظام علت و معلول

• اسم «المدبر» در نظم حرکت سیارات، تولد، مرگ و حتی روان انسان‌ها

✅ یعنی: همه‌ی نظم‌های جزئی و کلی در هستی، جلوه‌ای از اسماء حق‌اند

🟦 ۳. اسماء، مجاری فیض الهی و اداره‌ی دائمی عالم‌اند

در حکمت متعالیه:

• خداوند، فیض خود را از طریق اسماء به عالم جاری می‌سازد

• اسماء مانند «واسطه‌های نوری» بین واجب‌الوجود و ممکنات‌اند

• بدون اسماء، هیچ چیز در هستی دوام و بقا ندارد

📌 این نگاه بسیار نزدیک به آموزه عرفانی ابن‌عربی و ملاصدراست که می‌فرمایند:

«الحق یظهر فی الخلق بأسمائه، و لولاهما ما کان فی الوجود غیره.»

یعنی:
خدا فقط از راه اسمائش در مخلوقات دیده می‌شود، و بدون آن‌ها چیزی جز خدا در عالم نبود.

🟦 ۴. تفاوت در اسماء، علت تفاوت در مظاهر و اشیاء

🔹 موجودات عالم متفاوت‌اند چون اسماء مختلف در آن‌ها ظهور یافته:

📌 بنابراین، تکثر موجودات عالم، برخاسته از تکثر تجلیات اسماء خداوند است.

🟦 ۵. اسماء و نظام حکمت: جهان یک «کتاب اسمایی» است

🔹 ملاصدرا و مفسرانش (مثل علامه طباطبایی، آشتیانی، جوادی آملی) معتقدند:

عالم، یک کتاب زنده‌ از اسماء الهی است
و فلسفه، یعنی خواندن و فهمیدن همین کتاب

✅ نظم ریاضی، قوانین فیزیکی، چرخه طبیعت، نظام روان انسان، و حتی اخلاق، همگی صورت‌های مختلفی از ظهور اسماء و حکمت الهی هستند.

📚 دیدگاه مفسران بزرگ حکمت متعالیه:

◀️ علامه طباطبایی (در نهایة‌الحکمة و المیزان):

«اسماء، مقامات ظهور ذات حق‌اند، و هر چه هست، چیزی جز ظهورات این اسماء نیست.»

◀️ آیت‌الله جوادی آملی:

«اسماء، نقش خدا را در عالم ایفا می‌کنند، و ما از طریق آن‌ها، هم خدا را می‌شناسیم و هم جهان را می‌فهمیم.»

🟩 جمع‌بندی ساده:

🟦 فصل چهارم: افعال الهی

(أفعال الله تعالی)

در این فصل، ملاصدرا به بررسی این موضوع می‌پردازد که:

خداوند چگونه فاعل عالم است؟
و چه تفاوتی میان فعل او و افعال دیگر موجودات وجود دارد؟

او با نگاهی عمیق، رابطه‌ی خدا با هستی را توضیح می‌دهد، آن هم بر پایه‌ی «اصالت وجود» و «تشکیک وجود».

🟪 درس ۱: مفهوم فعل الهی در حکمت متعالیه

✅ تعریف فعل الهی:

• فعل خدا، مانند فعل انسان نیست

• خدا بدون ابزار، ماده، و زمان عمل می‌کند

• فعل خدا تجلّی ذات اوست، نه چیزی خارج از او

📌 ملاصدرا می‌گوید:

«فعل خداوند، ظهور ذات او در مرتبه نازل‌تر وجود است.»

یعنی: خلق، تابش نور خداست بر مراتب پایین‌تر هستی.

🟪 درس ۲: خالقیت و ایجاد بدون ابزار و ماده

🔹 فاعل‌های معمولی (مانند انسان)، برای آفرینش به ماده، ابزار، زمان و حرکت نیاز دارند
🔹 اما خداوند:

• فاعل حقیقی است

• و بدون واسطه و بدون ماده اولیه خلق می‌کند

📌 این خالقیت، در حکمت متعالیه آفرینش به‌نحو تجلی نامیده می‌شود
⇨ خدا با اراده و علم خود، ممکنات را ایجاد می‌کند، نه می‌سازد

🟪 درس ۳: تفسیر فلسفی خلق از عدم

خلق از عدم یعنی:

«موجودی که نبود، به اراده خدا هست شد.»

🧠 اما نه به این معنا که خدا از “هیچ مطلق” چیزی ساخت، بلکه:

• خدا «موجود را از نبود آن» به عرصه وجود آورد

• نه اینکه از “هیچ” چیزی را آفرید؛ چون هیچ، اصلاً واقعیت ندارد

📌 ملاصدرا می‌گوید:

خلق از عدم یعنی انتقال از “قوه وجود” به “فعلیت”، با فیض الهی.

🟪 درس ۴: نظام علیت و صدور ممکنات از واجب

ملاصدرا نظام صدور را این‌گونه تحلیل می‌کند:

🔹 خدا علت همه‌چیز است، اما نه مانند علت‌های مادی
🔹 خدا نه تنها آغازگر است، بلکه استمرار وجود هم از اوست

📌 هر ممکن‌الوجودی، پرتوی از وجود خداست
⇨ این پرتوافکنی همان فعل الهی است

🟪 درس ۵: افعال الهی و ربط حادث به قدیم

سؤال اصلی:

چطور ممکنات (حادث و زمانی) از خداوندی صادر می‌شوند که قدیم و فرازمانی است؟

پاسخ ملاصدرا:

• خداوند «فاعل فوق زمان» است

• زمان، از خصوصیات مخلوق است، نه خالق

• فعل خدا، مقید به زمان نیست؛ بلکه زمان، از افعال او به‌وجود آمده

📌 پس:

بین خالق قدیم و مخلوق حادث، رابطه‌ای وجودی و طولی برقرار است
و نه اینکه خداوند زمانی بنشیند و بعد چیزی بیافریند

🟪 درس ۶: دوام فیض و استمرار خلقت

🔹 در نگاه ملاصدرا، آفرینش لحظه‌ای و یک‌باره نیست
🔹 بلکه:

«خلق، دائماً در حال وقوع است»
⇨ یعنی هر لحظه، موجودات از نو آفریده می‌شوند (تجدد امثال)

📌 این نگاه مبتنی بر حرکت جوهری و نظریه‌ی فیض دائم است:

• خداوند هر لحظه، وجود را به موجودات می‌پاشد

• اگر لحظه‌ای فیض الهی قطع شود، هستی نابود می‌شود

🟦 جمع‌بندی فصل چهارم:

🟦 افعال الهی و ربط حادث به قدیم

(صلة الفعل الإلهی بالحوادث الزمانیة)

🔹 مسأله اینجاست که:

چگونه خداوند که «قدیم» و «فرازمانی» است، جهانی را خلق کرده که «حادث» و «زمان‌مند» است؟

این پرسش، هم در فلسفه اسلامی و هم در کلام بسیار مطرح بوده و پاسخ‌های گوناگونی دارد.
ملاصدرا با بنیان «اصالت وجود» و «حرکت جوهری»، پاسخی عمیق‌تر، عقل‌پسندتر و کاملاً متفاوت با متکلمان ارائه داده است.

✅ ۱. توضیح اصل مسأله: تناقضِ ظاهر

❓ پس چطور فاعل ازلی می‌تواند مفعول زمانی پدید آورد؟
آیا بین آن‌ها گسست زمانی نیست؟
⇨ این همان پرسش ربط حادث به قدیم است.

✅ ۲. دیدگاه متکلمان: حدوث زمانی

• متکلمان (مثل معتزله و اشاعره) معتقد بودند:

عالم از هیچ به‌وجود آمده و آغاز زمانی دارد

🔹 آن‌ها می‌گفتند:

• خدا در زمانی خاص، اراده کرد و جهان را آفرید

• پیش از آن، جهان نبود

📌 اما ملاصدرا این نظریه را سطحی و ضعیف می‌داند، چون:

• زمان، صفت مخلوق است، نه خدا

• خدا تغییرپذیر نیست که «قبل» و «بعد» برای او معنا داشته باشد

✅ ۳. دیدگاه فیلسوفان مشاء: صدور و قدم عالم

• برخی فلاسفه مانند فارابی و ابن‌سینا معتقد بودند:

عالم از خدا صادر شده و قدیم است، نه حادث (قدم زمانی)

🔹 یعنی:

• جهان همیشه بوده، چون خدا همیشه فاعل بوده

• ولی مخلوقات در مراتب پایین‌تر از واجب‌الوجود هستند

📌 این دیدگاه، اشکال کلامی دارد چون ظاهر وحی را نقض می‌کند (که می‌گوید عالم حادث است)

✅ ۴. دیدگاه ملاصدرا: «حدوث دهری» و «رابطه وجودی طولی»

ملاصدرا راه‌حلی عمیق‌تر می‌دهد:

🔷 اصل بنیادین:

بین واجب‌الوجود و ممکنات، رابطه‌ی وجودی و طولی برقرار است، نه زمانی.

یعنی:

• خداوند، خالق ازلی است

• ولی فعل او در مراتب پایین وجود، به صورت حادث و متجدد پدیدار می‌شود

• جهان در مرتبه عقل و مثال، قدیم است

• در مرتبه طبیعت و ماده، حادث است

✅ ۵. نظریه حدوث دهری و سرمدی

ملاصدرا سه نوع حدوث را از هم تفکیک می‌کند:

📌 بنابراین، عالم در مراتب مختلف، نحوه‌های مختلفی از حدوث دارد.

✅ ۶. نقش حرکت جوهری

🔹 ملاصدرا با نظریه حرکت جوهری نشان داد:

تمام جهان ماده، در حال «شدن» و «تجدد دائمی» است
⇨ یعنی جهان، در هر لحظه آفریده می‌شود (نه یک‌بار در آغاز)

🔸 پس:

• خداوند دائماً فاعل است

• و فعل او، به‌صورت پیوسته، دائمی و لحظه‌به‌لحظه در حال تحقق است

📌 این همان معنای دوام فیض است.

✅ ۷. تبیین ملاصدرا: فعل الهی و خلق تدریجی

ملاصدرا می‌گوید:

«فعل خدا از سنخ «ایجاد تدریجی و نوری» است، نه از سنخ حرکت مکانی یا زمانی»

🔹 یعنی:

• خدا در «آنِ واحد» فاعل است

• اما تجلی او در مراتب پایین‌تر، تدریجی و زمانی جلوه می‌کند

📌 مثال:
خورشید در یک لحظه می‌تابد، ولی نورش در آینه‌ها، دیوارها، آب و… متفاوت و گاه‌به‌گاه دیده می‌شود

✅ ۸. دیدگاه مفسران حکمت متعالیه:

◀️ علامه طباطبایی:

«ربط حادث به قدیم، ربط وجودی است، نه زمانی؛ و زمان در افق نازل ظهور وجود است.»

🔸 او تأکید می‌کند که حادث بودن عالم، منافاتی با فاعل قدیم ندارد، چون نظام صدور، بر اساس تشکیک وجود و ترتیب طولی است.

◀️ آیت‌الله جوادی آملی:

«فعل خداوند، فعلِ دفعتی نیست، بلکه تجلی دائم است. خلق، دائماً در حال وقوع است، و عالم، همیشه در حال پیدایش است.»

🔸 او می‌گوید:

«خدا با تغییر، چیزی را تغییر نمی‌دهد؛ بلکه مخلوق، در پذیرشِ فیض، متغیر است.»

🟩 نتیجه نهایی:

🟦 مقدمه: چرا این سه نوع حدوث مهم‌اند؟

پرسش فلسفی اینه:

آیا عالم (جهان هستی) همیشه بوده؟ یا از جایی شروع شده؟
و اگر شروع شده، چگونه و در چه سطحی از هستی؟

🔸 برای پاسخ، ملاصدرا سه نوع «حدوث» یا «آغاز داشتن» رو از هم جدا می‌کنه، چون همه‌ی موجودات در یک سطح وجودی نیستند.

🟩 ۱. حدوث زمانی (حدوث زمانی)

📌 تعریف ساده:

یعنی:

چیزی در یک لحظه خاص وارد زمان شده و از آن لحظه به بعد وجود پیدا کرده است.

📘 ویژگی‌ها:

• مخصوص موجودات مادی است

• آغاز و پایان دارند

• تغییرپذیر، فاسدشدنی و قابل اندازه‌گیری هستند

• با ساعت و تقویم می‌تونیم زمانشون رو مشخص کنیم

🧠 مثال:

• تولد یک انسان

• انفجار یک ستاره

• پیدایش گیاه

• حتی کل عالم مادی از نگاه ملاصدرا، «در هر لحظه» حادث زمانی است (نه فقط در ابتدای خلقت)

🟩 ۲. حدوث دهری (حدوث دهری)

📌 تعریف ساده:

یعنی:

موجودی که در زمان نیست، اما آغاز دارد؛ یعنی در مرتبه‌ای بالاتر از زمان، ولی پایین‌تر از ذات خدا قرار دارد.

🔸 زمان بر اون نمی‌گذره، ولی اون هم از خدا ایجاد شده؛ پس حادثه، ولی نه حادث زمانی.

📘 ویژگی‌ها:

• مربوط به عالم مثال و نفس است

• زمان‌مند نیست، اما دارای ترتیب و مراتب هست

• تغییرش به کندی و ثبات نزدیک‌تره

• بین عالم مادی و عالم عقل قرار داره

🧠 مثال:

• نفس انسان

• فرشتگان

• عالم مثال (عالم برزخ)

📌 این عالم در «دهر» هست، نه در زمان مادی.

🟩 ۳. حدوث سرمدی (حدوث سرمدی)

📌 تعریف ساده:

یعنی:

موجوداتی که نه در زمان‌اند، نه در دهر؛ و فقط در حضوری دائمی و بدون تغییر در نزد خداوند قرار دارند.

🔸 این‌ها عالی‌ترین مرتبه‌ی ممکنات هستند و از لحاظ وجودی نزدیک‌ترین‌اند به خدا.

📘 ویژگی‌ها:

• در عالم عقل (عقول مجرد) جای دارند

• همیشه به یک شکل‌اند؛ تغییر، زوال یا حرکت ندارند

• زمان و حتی دهر هم به آن‌ها تعلق ندارد

• مستقیم از ذات حق فیض گرفته‌اند

🧠 مثال:

• عقول کلی (مانند عقل اول)

• ملائکه مقرب

• اسماء الهی در مرتبه‌ی وجودی

🟦 جدول مقایسه‌ای

🟦 جمع‌بندی نهایی:

ملاصدرا می‌گوید:

«خداوند قدیم است، ولی افعالش در مراتب مختلف به‌صورت حادث ظاهر می‌شوند.
گاهی در سطح زمان، گاهی در سطح دهر، و گاهی در سطح سرمد.»

📌 پس پاسخ پرسش «آیا عالم حادث است؟» اینه که:

• عالم در زمان، حادث است (چون در حال تغییر و خلق تازه است)

• در دهر، حادث نیست ولی مسبوق به علت است

• در سرمد، فیض دائم و بی‌تغییر است

🟦 دهر چیست؟

✅ دهر، یک مرتبه وجودی بالاتر از زمان و پایین‌تر از سرمد است.

نه مثل زمان «گذرا» و «پیوسته» است، و نه مثل سرمد «کاملاً ثابت و بدون تغییر».

🟩 ۱. زمان چیه؟ (برای مقایسه)

🔸 زمان یعنی:

مقدار حرکت و تغییر در ماده

📌 یعنی هر چیزی که جسمانی باشه، داره در زمان زندگی می‌کنه
(مثل ما، درخت، زمین، ستاره‌ها…)

🟩 ۲. دهر یعنی چی؟

🔸 دهر، به تعبیر ملاصدرا و فلاسفه:

ظرف وجود موجودات مجردی‌ست که زمان ندارند ولی کاملاً هم از تغییر خالی نیستند.

📌 دهر، مثل یک «بستر هستی» برای موجودات مثالی و نفسانی است،
مثل:

• نفس انسان

• ارواح

• عالم برزخ

• فرشتگان غیرعقلی

🧠 یعنی:

دهر، مثل نوعی «زمان غیرزمانی» است!
یعنی تغییر در آن‌ها هست، ولی نه مثل تغییر دقیقه‌به‌دقیقه‌ی زمان مادی.

🟩 ۳. فرق زمان، دهر و سرمد:

🟦 سخن ملاصدرا درباره‌ی دهر:

ملاصدرا در اسفار می‌گوید:

«الدهرُ هو مقدار وجود الشیءِ المجرد الذی لا یتغیّر بالحرکة الزمانیة، ولکن له نوع من الامتداد فی الوجود.»
➤ یعنی:
«دهر، مقدار وجود موجودی است که تغییر زمانی ندارد، ولی نوعی امتداد در وجود دارد.»

📌 یعنی مثلاً “نفس انسان” همیشگی است، ولی تجربه‌های گوناگون دارد (مثل رؤیا، مرگ، برزخ، معاد…)
⇨ این دگرگونی‌ها در بستر “دهر” اتفاق می‌افتند، نه در زمان عادی.

🟦 ربط دهر با قرآن و روایات:

در قرآن هم واژه “دهر” آمده، ولی نه به معنای فلسفی‌اش:

﴿وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ﴾
(سوره جاثیه، آیه ۲۴)
«و نمی‌میرانَد ما را مگر روزگار!»

🔸 در این‌جا منظور از دهر «زمان طبیعی» است، نه آن معنای خاص حکمی.
🔸 اما فلاسفه، دهر را به‌عنوان مرتبه‌ای از هستی مطرح کردند.

✅ نتیجه‌گیری خیلی ساده:

• زمان: مخصوص جسم و ماده است

• دهر: مخصوص نفس و عالم مثال است

• سرمد: مخصوص عقول و اسماء الهی است

🧠 دهر یعنی:

مرتبه‌ای از وجود که «از تغییر زمانی آزاد است»، اما هنوز «حرکت و نوعی دگرگونی» در آن ممکن است، به‌شکلی لطیف، بدون زوال یا فاسد شدن.

🟦 عقل اول چیست؟

✅ تعریف:

عقل اول، اولین مخلوق خداست؛ یعنی اولین موجودی که مستقیماً از ذات خدا صادر شده
در فلسفه به آن می‌گویند:

«أول صادر» یا «عقل اول» یا «عقل کلی»

🟪 ویژگی‌های عقل اول:

📌 طبق نظام تشکیک وجود ملاصدرا:
وجود خدا در عقل اول جلوه کرده، و سپس از آن مراتب پایین‌تر (عقول دیگر، نفوس، افلاک، طبیعت) صادر شده‌اند.

🟦 تفاوت فرشتگان مقرب سرمدی با فرشتگان دهری

حالا بریم سراغ اصل سؤالت:
فرشتگان هم مراتبی دارند؛ همه در یک سطح نیستند. ملاصدرا، این تفاوت رو بر پایه‌ی مراتب وجود و تشکیک در تجرد توضیح می‌ده.

🟩 ۱. فرشتگان مقرب (ملائکه سرمدی)

📌 این دسته از ملائکه، کاملاً مجرد عقلی هستند و فقط در سطح «عقول» وجود دارند.

🟩 ۲. فرشتگان دهری (غیرمقرب)

📌 این ملائکه، در سطحی بین ماده و عقل قرار دارند (در عالم مثال یا دهر).

🟦 نگاه ملاصدرا: تفاوت وجودی و تجلی اسمایی

ملاصدرا در اسفار، جلد ۷ می‌گوید:

«الملائکة أنفس متدرجة فی الوجود، فمنهم من کان عقلاً صرفاً، و منهم من له قُرب دَهری و اختصاص بالطبائع السفلی.»

🔸 یعنی:

• بعضی فرشتگان، عقل محض و بی‌تغییر هستند (سرمدی)

• بعضی دیگر، در مراتب پایین‌تر، مانند عالم دهر قرار دارند و با طبیعت سروکار دارند

📌 پس تفاوت اصلی، در مرتبه‌ی وجودی و میزان تجرد است.

🟩 دیدگاه مفسران حکمت متعالیه

◀️ علامه طباطبایی:

«ملائکه، مظاهر اسماء الهی‌اند.
فرشتگان مقرب، تجلی اسماء ذات‌اند؛ و دیگران، تجلی اسماء افعال.»

🔹 یعنی:

• مقربین: عقلانی و سرمدی (ظهور علم، قدرت و اراده ذات خدا)

• دیگر فرشتگان: مأمور نظام طبیعت (ظهور فعل خداوند)

◀️ آیت‌الله جوادی آملی:

«فرشتگان در مراتب وجودی متفاوت‌اند؛ و درجات آن‌ها بسته به شدت تجرد آن‌هاست.
هرچه تجرد کامل‌تر، قرب الهی بیشتر.»

📌 او در شرح اسفار می‌گوید:

• عقل اول، فرشته‌ای است که هیچ واسطه‌ای بین او و خدا نیست

• ولی فرشته‌ی مأمور طبیعت، چند واسطه پایین‌تر است

🟩 جمع‌بندی ساده:

🟦 فرشتگان مقرب از نگاه چهار حکیم و عارف:

🟩 ۱. ملاصدرا (در الأسفار و شرح اصول کافی)

ملاصدرا فرشتگان مقرب را در بالاترین مرتبه هستی جای می‌دهد:
🔷 آن‌ها را عقول کلی می‌داند که:

• نه در زمان‌اند

• نه در دهر

• و نه با طبیعت سر و کار دارند
  بلکه در عالم عقول سرمدی قرار دارند و نزدیک‌ترین مخلوقات به خداوند هستند.

📜 اسامی برجسته از نگاه ملاصدرا:

🔸 این چهار فرشته را به‌صورت «عقول اربعه» تفسیر می‌کند که از طریق آن‌ها، فیض خدا بر جهان نازل می‌شود.

🟩 ۲. علامه طباطبایی (در المیزان و نهایة‌الحکمة)

علامه با رویکردی تفسیری و فلسفی، معتقد است:

«ملائکه مقرب، مظاهر کامل اسماء ذاتیه‌ی خداوند هستند که واسطه‌ی بین خدا و مراتب پایین‌تر وجودند.»

📜 از نظر او، فرشتگان مقرب:

📌 او تصریح می‌کند که این فرشتگان، نه جسم دارند، نه زمان‌مند هستند، و همواره در مقام قرب الهی باقی‌اند.

🟩 ۳. امام خمینی (در مصباح الهدایة و شرح دعای سحر)

امام خمینی با زبان عرفانی، فرشتگان مقرب را این‌گونه توصیف می‌کند:

«ملائکه مقرب، تجلیات نوری اسماء ذات‌اند، و در مقام حضوریِ اطلاقی‌اند.»

🔷 یعنی:

• نه فقط عقل‌اند، بلکه تجلیِ انوارِ اسماء الهی در مقام قرب‌اند

• نه حد و قید دارند

• نه زوال و تغییر

📜 اسامی مهم نزد امام خمینی:

📌 در نظر امام، این فرشتگان، حجاب‌های نورانی هستند، نه موجوداتی بیرون از قرب حق.

🟩 ۴. آیت‌الله جوادی آملی (در رحیق مختوم و شرح اسفار)

آقای جوادی آملی به‌شکل فلسفی و قرآنی توضیح می‌دهد:

«ملائکه مقرب، موجوداتی هستند که در ساحت عقل کلی‌اند؛ نه در دهر، نه در زمان؛ بلکه در قرب تام به خداوند.»

📜 اسامی و کارویژه‌ها:

🔹 او تأکید می‌کند:

• جبرئیل عقل مطلق است، نه موجودی جسمانی

• این ملائکه «نه زمان‌مندند، نه فانی، نه تغییردار»

• همیشه در محضر ربوبی و ساجد درگاه الهی‌اند

✅ جمع‌بندی ساده:

🟦 پرسش اصلی:

پیامبر اسلام در سلسله مراتب وجود (از عقل اول تا عالم ماده)، در کدام مرتبه قرار دارد؟
و جایگاه او از لحاظ شدت وجود (مراتب قرب، نورانیت، تجرد) کجاست؟

🟩 ۱. دیدگاه ملاصدرا: پیامبر به مرتبه عقل اول متصل است

ملاصدرا در الأسفار و الشواهد الربوبیه، در بحث نبوت و حقیقت محمدیه، می‌نویسد:

«الروح المحمدیّة هی أول ما خلق الله، و هی العقل الأوّل فی ظهورها الأتم.»

🔷 یعنی:

• حقیقت پیامبر، همان عقل اول است، یا دقیق‌تر، کامل‌ترین ظهور عقل اول در عالم انسانی

• او بالاترین شدت وجود را در میان انسان‌ها دارد

• نه تنها در عالم ماده، بلکه در مراتب عقل، مثال و حتی اسماء الهی حضور وجودی دارد

📌 پیامبر، جامع مراتب وجود است:

• در عالم عقل: نور محض

• در عالم مثال: روح و نفسِ قدسی

• در عالم ماده: بشر کامل

🟩 ۲. دیدگاه علامه طباطبایی: حقیقت محمدیه مظهر اسم «الله»

علامه طباطبایی در المیزان و نهایة‌الحکمة تصریح می‌کند:

«وجود رسول الله، مظهر تام اسم “الله” است؛ جامع تمام اسماء و صفات. و هیچ مخلوقی، به این جامعیت نرسیده.»

🔷 از نظر علامه:

• حقیقت پیامبر، پیش از خلقت عالم ماده موجود بوده

• در مرتبه‌ای است که نزدیک‌ترین مخلوق به ذات حق است

• نه تنها عقل اول، بلکه منشأ صدور عقول و موجودات از ناحیه اسم “الله” به او نسبت دارد

📌 پیامبر در دید علامه، عقل اول نیست بلکه مظهر اعظم اسم الله است که عقل اول را نیز دربر دارد.

🟩 ۳. دیدگاه امام خمینی: حقیقت محمدیّه، اول صادر و اصل همه موجودات

امام خمینی در مصباح الهدایة، شرح دعای سحر و آداب الصلاة می‌نویسد:

«اول ما خلق الله نور نبیّک یا جابر… این نور، همان “حقیقت محمدیّه” است، که فوق عقل اول است، و اصل ظهور اسماء و صفات است.»

🔷 بنابراین:

• پیامبر اسلام، نه تنها عقل اول است، بلکه حقیقت او بالاتر از آن است

• همه‌ی عوالم، تجلیات حقیقت محمدیه‌اند

• او واسطه‌ی فیض بین خالق و مخلوق است، و عالم به‌خاطر او خلق شده

📌 امام خمینی معتقد است:

«پیامبر اسلام در قوس نزول، اول مخلوق، و در قوس صعود، آخر و کامل‌ترین سالک است.»

🟩 ۴. دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی: انسان کامل و عقل اول، در پیامبر جمع است

آیت‌الله جوادی آملی در رحیق مختوم، تفسیر تسنیم و شرح اسفار می‌گوید:

«وجود رسول الله، جامع عوالم ثلاثه است: عقل، مثال و ماده؛
و از نظر شدت وجود، در رتبه عقل اول یا بالاتر قرار دارد.»

🔷 ایشان تأکید می‌کند که:

• پیامبر، انسان کامل است

• انسان کامل، شدیدترین مرتبه وجودی در عالم خلق است

• حقیقت او، هم مظهر عقل است، هم مظهر اسم جامع الله

🟦 جمع‌بندی نهایی:

📌 نتیجه:

حضرت محمد ﷺ، از نظر این حکیمان، شدیدترین مرتبه‌ی وجودی ممکن برای مخلوق است؛
هم آغاز خلقت است (نور اول)
و هم غایت خلقت است (انسان کامل، خلیفه‌الله)

🟦 ۱. قاعده الواحد یعنی چی؟

🧠 تعریف:

«از واحد مطلق، فقط واحد صادر می‌شود.»

یعنی:

• خدا که واحد محض است و هیچ کثرتی در ذات او نیست،

• نمی‌تونه مستقیم چند چیز رو با هم خلق کنه

• فقط یک چیزِ واحد، به عنوان اولین مخلوق، مستقیماً از خدا صادر می‌شود

📌 این صادر اول، چیزی نیست جز:

عقل اول یا حقیقت محمدیه یا نخستین تجلی اسم الله

🟩 ۲. عقل اول چیست و چه می‌کند؟

• عقل اول، اولین مخلوق خداست

• از آن‌جا که خودش ممکن‌الوجود و دارای نوعی کثرت مفهومی (ذاتی، فاعلی، مفعولی) است
  ⇨ می‌تواند مخلوقات متکثر صادر کند

📌 در نتیجه، تمام کثرت‌های عالم، نه مستقیماً از خدا، بلکه از عقل اول به بعد صادر شده‌اند

🟪 نمودار صدور کائنات بر اساس چهار عالم:

الآن دقیق و ساده، برات لایه‌لایه شرح می‌دم:

✅ ۱. عالم عقل (عقول کلیه)

🔷 بعد از عقل اول، از آن صادر می‌شوند:

📌 هر عقل، «عقل بعدی» و «نفس فلک» خاصی رو ایجاد می‌کنه.
این سلسله رو فلاسفه مشاء هم قبول دارند.

🔸 مثال‌ها:

• عقل دوم: عقل کلی

• عقل دهم: عقل فعّال (مدبّر عالم ماده)

✅ ۲. عالم مثال (عالم صور، برزخ، دهر)

🔷 از عقول کلی، عالم مثال پدید می‌آید:

| صور مثالی | ملائکه مثالی | ارواح برزخی |

📌 این موجودات:

• نه مادی‌اند

• نه عقل محض

• بلکه بین آن دو (موجودات دهری)
  ⇨ مثل نفس انسان، فرشتگان غیرمقرب، رؤیاها، ارواح

✅ ۳. عالم نفس (نفس کلیه، نفوس فلکیه، نفس انسانی)

🔷 نفس کلی، از عقل دهم صادر می‌شود و منشأ پیدایش:

• نفوس فلکی

• نفس انسان

• حرکت و تغییر در عالم طبیعت

📌 اینجا پیوند با عالم مادی برقرار می‌شود

✅ ۴. عالم ماده (طبیعت، عناصر، انسان، حیوان، زمین)

🔷 پایین‌ترین مرتبه وجود است
⇨ ظهور کثرت، دگرگونی، فساد، حرکت، زمان و مکان

📌 عالم ما (جسم، زمان، مکان، نباتات، حیوانات، انسان) در اینجاست

🟦 تصویر سلسله صدور هستی (براساس الواحد لا یصدر منه إلا الواحد):

👑 خدا (واحد محض)
│
└──→ 💡 عقل اول (اول صادر) ⇒ وحدت در کثرت
↓
عقل دوم، سوم… دهم (عقول کلیه)
↓
🌌 عالم مثال (صور، ارواح، ملائکه دهری)
↓
🧠 عالم نفس (نفس کلیه، نفوس فلکی، انسانی)
↓
🌍 عالم ماده (زمان، جسم، انسان، طبیعت)

📌 در هر مرحله:

• تنها یک چیز از بالادست صادر می‌شود

• اما چون اون موجود جدید دارای ترکیب مفهومی است، می‌تواند کثرت تولید کند

🟦 دیدگاه ملاصدرا: چگونه قاعده الواحد با کثرت سازگار شد؟

🔸 فلاسفه‌ی مشاء با قاعده الواحد، تنها ۱۰ عقل را می‌پذیرفتند
🔸 ولی ملاصدرا با اصالت وجود، حرکت جوهری و تشکیک وجود گفت:

«وجود خدا وحدت مطلقه دارد، اما ظهورات او می‌تواند بی‌نهایت باشد، بدون اینکه در ذات او کثرتی پدید آید.»

📌 یعنی:

• از خدای واحد فقط یک صادرِ حقیقی پدید آمده

• ولی این صادر، قدرت تکوین تمام عوالم پایین‌تر را داشته (عقل اول)

• و باقی مراتب، تدریجاً و به‌صورت طولی صادر شده‌اند

🟦 جمع‌بندی خیلی ساده:

🟦 فصل پنجم: علم الهی (العلم الإلهی)

🟩 ۱. اثبات علم خدا به ذات خودش

🔹 دیدگاه ملاصدرا:

• ذات خداوند عین وجود است، و وجود، عین علم است.

• پس خداوند به ذات خود علم دارد، و این علم عین ذات اوست.

✅ «علم خداوند به خود، علمی حضوری و کامل است؛ نه مفهومی و اکتسابی.»

📌 این علم، ازلی، بسیط، تغییرناپذیر و مطلق است.

🟩 ۲. اثبات علم خدا به ممکنات

🔸 چالش قدما:

متکلمان و برخی فلاسفه گفتند:

خدا فقط به کلیات علم دارد، نه به جزئیات (چون جزئیات متغیرند و علم به متغیر، تغییرپذیر است)

🔹 پاسخ ملاصدرا:

• علم خدا نه مفهومی و ذهنی است، بلکه حضوری و عینی است.

• خدا به ممکنات علم دارد، نه از بیرون، بلکه چون علت وجود آن‌هاست.

✅ «خداوند چون علت تامه همه‌ی ممکنات است، علم به آن‌ها دارد به‌گونه‌ای که هیچ چیز از او مخفی نیست.»

📌 علم خدا به اشیاء، به نحو حضور معلول در نزد علت است، نه با ابزار یا تصویر ذهنی.

🟩 ۳. علم خدا به کلیات و جزئیات

🔹 موضع حکمت متعالیه:

خداوند هم به کلیات علم دارد (مثلاً قانون مرگ)،
و هم به جزئیات (مثلاً زمان مرگ فلان شخص، قطره‌ی باران خاص، حرکت مورچه در شب)

📌 چون این جزئیات، در علم خدا به‌طور حضوری موجودند، نه اینکه با مفاهیم ذهنی بشناسد.

✅ «علم خدا محدود به قالب‌های مفهومی نیست؛ بلکه هر چیز، با تمام خصوصیاتش، در نزد او حاضر است.»

🟩 ۴. علم پیشین (علم ذاتی) و علم حادث (علم فعلی)

🔹 تفاوت این دو نوع علم:

📌 علم ذاتی، سابق بر وجود اشیاء است
📌 علم فعلی، همراه با وجود اشیاء در عالم خارج است (در نظام فیض، نه در ذات خدا)

🟩 ۵. اتحاد علم، عالم، و معلوم در ذات حق

🔹 مهم‌ترین اصل حکمت متعالیه:

در خدا، علم، عالم و معلوم سه چیز جدا از هم نیستند؛
بلکه همه عین یک حقیقت واحد هستند: ذات الهی

📌 چون در خداوند ترکیب و کثرت نیست، پس:

• علم او به چیزها، عین ذات اوست

• عالم بودن او، عین علم اوست

• معلوم‌ها هم، در مرتبه‌ای، عین ظهور اویند

✅ نتیجه:

«خداوند عالِم است، چون عین علم است؛ و هر معلوم، از او ظهور یافته، پس در اوست.»

🟦 خلاصه فصل پنجم: علم الهی

🟦 فصل ششم: اراده و مشیت الهی

(الإرادة والمشیئة)

این فصل از سفر دوم اسفار، مربوط به این سؤال بنیادی است که:

«آیا خداوند جهان را از روی اراده و اختیار آفریده؟ یا ضرورت و جبر؟»
و اینکه اراده‌ی خدا چگونه با علم، قضا و قدر، و علیت مرتبط است؟

در ادامه، این فصل را درس‌به‌درس، دقیق، ساده و بدون هیچ حذف و ابهامی برات توضیح می‌دم:

🟩 ۱. معنای اراده در خدا چیست؟

🔹 ملاصدرا می‌گوید:

اراده در خدا مانند انسان نیست (یعنی تصمیم بعد از تردید یا خواستن بعد از میل نیست)
بلکه:

اراده در خدا، همان علم به نظام اصلح است همراه با صدور فعل از ذات حق

یعنی:

• خدا چون به بهترین نظام ممکن علم دارد

• و چون ذات او عین فعل است

• پس اراده، چیزی جدای از علم و ذات نیست؛ بلکه مرتبه‌ای از علم فعلی اوست

✅ نتیجه:

«اراده در خداوند، یک صفت زائد نیست؛ بلکه عین علم و عین فعل اوست.»

🟩 ۲. تفاوت اراده انسانی و الهی

📌 انسان “می‌خواهد”، سپس “انجام می‌دهد”
📌 اما خدا نمی‌خواهد تا انجام دهد؛ بلکه خواستن او همان انجام دادن اوست

🟩 ۳. رابطه اراده با علم و علیت

🔹 اراده خداوند، همان علم فعلی خدا به نظام اصلح است.

📌 پس در ترتیب:

علم الهی ⇒ اراده الهی ⇒ تحقق فعل و علیت

🔸 به‌عبارت دیگر:

• خدا می‌داند چه چیزی اصلح است

• همان را می‌خواهد

• و آن، بلاواسطه تحقق می‌یابد

✅ در خداوند، علم و اراده و علیت، هم‌زمان و بدون ترتیب زمانی اتفاق می‌افتد.

🟩 ۴. مشیت، قضا و قدر در نظام هستی

این بخش بسیار مهم است چون وارد نظام خلقت می‌شود.

🧠 مفاهیم:

🔷 به تعبیر ملاصدرا:

المشیئة: هی علم الله بالفعل / و القدر: تحدید الوجود / و القضا: وجوده العینی

🔸 مثال ساده:

• خدا می‌خواهد باران بیاید (مشیت)

• اندازه، زمان، مکان، مقدار آن را مشخص می‌کند (قدر)

• باران می‌بارد (قضا)

📌 پس در نظام خلقت:

مشیت ⇒ قدر ⇒ قضا ⇒ فعل

🟦 جمع‌بندی فصل ششم: اراده و مشیت الهی

🟦 فصل هفتم: قدرت الهی و فیض

(القدرة والفیض)

🟩 ۱. تعریف قدرت مطلقه

🔹 تعریف ملاصدرا از قدرت الهی:

القدرة هی کمال تام فی الفاعل یصح معه أن یفعل و أن لا یفعل
(قدرت، کمالی است در فاعل که با آن می‌تواند انجام دهد یا انجام ندهد)

اما در مورد خداوند:

• قدرتش عین ذات اوست

• نه امری زائد یا مخلوق

• و از آن‌جا که ذات او عین علم و اراده است، قدرت او نیز عین فعل و علم اوست

✅ نتیجه:

قدرت خداوند، قدرت مطلقه است؛ یعنی بر هر ممکن‌الوجودی قدرت دارد، نه بر محال.

🟩 ۲. قدرت بر ممکنات به نحو تام

🔸 خداوند بر تمام «ممکنات» قدرت دارد:

🔷 یعنی:

• آنچه ممکن‌الوجود است (نه واجب، نه محال)، در دایره‌ی قدرت الهی قرار دارد

• محالات ذاتی (مثل شریک داشتن برای خدا یا جمع نقیضین) اصلاً متعلَّق قدرت نیستند

✅ «العجز عن المحال لیس بعجز، بل هو من کمال القدرة»

📌 پس:

• قدرت خدا محدود نیست

• اما شامل محالات نمی‌شود چون آن‌ها ممکن‌الوجود نیستند

🟩 ۳. فیض دائم و نظام افاضی

🔹 یکی از اصول کلیدی در حکمت متعالیه:

«فیض الهی دائم و مستمر است؛ و هرگاه انقطاعی در فیض باشد، جهان نابود می‌شود.»

🔸 فیض خداوند:

• نه با تأخیر است

• نه با ابزار

• بلکه آنی، دائم و بدون زمان

🔹 این فیض به دو نوع تقسیم می‌شود:

📌 یعنی:

• خدا اول در مقام فیض اقدس، نظام احسن را می‌شناسد

• سپس در فیض مقدس، آن نظام را ایجاد می‌کند

🟩 ۴. نسبت قدرت و اراده با خلق

🔸 از نگاه ملاصدرا:

«خلق اشیاء، نتیجه‌ی علم، اراده و قدرت الهی است؛ نه جدا از آن‌ها.»

📌 یعنی:

• خدا می‌داند چه چیز اصلح است

• می‌خواهد آن را تحقق بخشد

• و چون قدرت دارد، آن را فوراً و بدون واسطه خلق می‌کند

🔹 بنابراین:

قدرت الهی = فعلیت‌بخش اراده و علم

🟦 جمع‌بندی فصل هفتم: قدرت و فیض

🟦 فصل هشتم: عدل و حکمت الهی

(العدل والحکمة الإلهیة)

این فصل نقش اساسی در تبیین «خداییِ خدا» دارد؛ یعنی آیا خداوند عادل است؟ چرا برخی موجودات ناقص‌اند؟ شرور از کجاست؟ و هدف آفرینش چیست؟
در ادامه، این فصل را به‌صورت کاملاً ساده، عمیق، و دسته‌بندی‌شده برات توضیح می‌دهم:

🟩 ۱. معنای عدل در فلسفه

در فلسفه، عدل یعنی:

🔷 «قرار دادن هر چیزی در جای شایسته خودش»
و نه مساوات یا برابری سطحی میان موجودات.

✅ پس:

• عدل یعنی: نظام خلقت، بر پایه‌ی حکمت و مصلحت تنظیم شده

• نه اینکه همه چیز باید یکسان یا برابر باشد.

🟩 ۲. تفاوت عدل فلسفی و عدل کلامی

📌 نکته مهم:

• عدل فلسفی، هستی‌شناختی است (نظام وجودی)

• عدل کلامی، حقوقی و تشریعی است (پاداش و کیفر)

✅ در حکمت متعالیه، هر دو نگاه پذیرفته شده‌اند، اما اصل با عدل فلسفی است.

🟩 ۳. عدل در نظام آفرینش و تفاوت موجودات

🔹 یکی از شبهات قدیم:

چرا موجودات متفاوت‌اند؟ چرا یکی عقل دارد و دیگری نه؟ چرا برخی ناقص‌اند یا دچار نقص و مرگ و بیماری‌اند؟

🔸 پاسخ ملاصدرا:

این تفاوت‌ها عین عدل و حکمت است، چون هر موجود، در مرتبه‌ای از استعداد وجودی آفریده شده.

🔹 در حکمت متعالیه:

• وجود، دارای مراتب تشکیکی است

• برخی قوی‌ترند (عقل)، برخی ضعیف‌تر (ماده)، ولی همه در جای درست خود قرار دارند

✅ مثال:

• نمره ۲۰ و ۱۸ و ۱۲ هرکدام «عدل» است، اگر طبق ظرفیت واقعی داده شده باشد.

🟩 ۴. حکمت در خلقت و هدف‌مندی

🔹 حکمت یعنی:

«خلق موجودات، بی‌هدف و بی‌نتیجه نیست»

دیدگاه ملاصدرا:

• خداوند برای خودش خلق کرده، نه برای رفع نیاز

• اما این خلقت، بر پایه‌ی عشق و فیض وجودی است

✅ هدف نهایی خلقت:

رسیدن مخلوقات به کمال لایق خویش و قرب به خدا

📌 پس در حکمت الهی:

• هیچ چیز بی‌حساب نیست

• حتی ضعیف‌ترین موجودات هم در مسیر رشد و کمال خود قرار دارند

🟩 ۵. پاسخ فلسفی به مسأله شر

🔹 یکی از مهم‌ترین مباحث این فصل:

اگر خدا عادل و حکیم است، پس شرور چرا وجود دارند؟

پاسخ ملاصدرا:

1. شر، عدمی است نه وجودی
   (مثلاً: مرگ = فقدان حیات، فقر = نبود دارایی)

2. شر لازمه‌ی نظام احسن است
   (بدون برخی شرور، خیرهای بالاتر ممکن نیست)

3. برخی امور، برای خودشان شرّند، اما در کل نظام، خیرند
   (مثلاً زلزله برای برخی شر است، ولی برای تنظیم نظام زمین لازم است)

4. وجود شر، راهی برای رشد و کمال انسان‌هاست
   (بدون درد، صبر و شجاعت معنا ندارد)

✅ نتیجه:

خداوند شر را نیافریده؛ بلکه نظامی را خلق کرده که در آن، شر عرضی و تبعی است، نه اصیل و ذاتی.

🟦 جمع‌بندی فصل هشتم: عدل و حکمت الهی

🟦 فصل نهم: قاعده أحسن و نظام أحسن

(قاعدة أحسن)

این فصل مکمل بحث «عدل» و «حکمت» است، و در واقع به ما نشان می‌دهد که چرا جهانی که در آن زندگی می‌کنیم، بهترین جهان ممکن است، و چرا نمی‌توان عالم بهتری را در نظر گرفت.

در ادامه، این فصل را با بیانی ساده، فلسفی، و دقیق برایت باز می‌کنم:

🟩 ۱. تعریف قاعده أحسن

📘 قاعده أحسن:

«نظامی که خداوند آفریده، احسن (بهترین و کامل‌ترین نظام ممکن) است.»

🔹 یعنی:

• خدا در آفرینش جهان، بهترین طرح را برگزیده

• ممکن نیست جهانِ بهتری از این، به لحاظ نظام کلی هستی متصور باشد

🟩 ۲. اثبات اینکه این عالم، بهترین عالم ممکن است

ملاصدرا با تکیه بر اصول حکمت متعالیه می‌گوید:

✅ خداوند:

• علم مطلق دارد ⇒ نظام اصلح را می‌شناسد

• قدرت مطلق دارد ⇒ امکان تحقق نظام اصلح را دارد

• اراده و فیض دائم دارد ⇒ آنچه را اصلح است، خلق می‌کند

📌 پس:

«آنچه تحقق یافته، لازمه‌ی فیض دائم و علم به اصلح است؛ بنابراین، این عالم، احسن است.»

🟩 ۳. رد نظریه‌های بدیل درباره امکان عالم دیگر

🔸 برخی متکلمان یا فلاسفه گفته‌اند:

شاید خدا می‌توانست عالم دیگری بهتر از این بیافریند، با شرّ کمتر، با کمال بیشتر…

🔹 اما ملاصدرا پاسخ می‌دهد:

• این نگاه، جزئی و سطحی است

• چون به برخی شرور نگاه می‌کند، نه به کل نظام هستی

✅ در حکمت متعالیه:

«اگر عالمی غیر از این بود، یا برخی موجودات در آن نبودند، خیرات عظیمی از بین می‌رفت.»

🔸 مثال:

• اگر مرگ نبود، حرکت به‌سوی کمال نبود

• اگر تفاوت طبقاتی نبود، جامعه دچار رکود می‌شد

• اگر سختی نبود، اراده، صبر، و ایمان معنا نداشت

📌 پس:

جهانی که خدا آفریده، کامل‌ترین توازن ممکن را میان خیر و شر، نقص و کمال، برقرار کرده است.

🟩 ۴. تبیین قاعده أحسن با اصول حکمت متعالیه

در حکمت متعالیه، قاعده أحسن مبتنی بر سه اصل بنیادین است:

📌 بر اساس این سه اصل:

جهان ما با همه تفاوت‌ها، مراتب، تحولات و حتی شرور نسبی‌اش، احسن است.

🟩 ۵. رابطه قاعده احسن با عدل و حکمت

🔸 عدل: یعنی هر چیز در جای مناسب خود قرار دارد
🔸 حکمت: یعنی هیچ چیز عبث و بیهوده نیست
🔸 قاعده أحسن: یعنی کل این نظام با همه اجزاء و روابطش، بهترین چینش ممکن را دارد

📌 به‌عبارتی:

«عدل و حکمت، اصول درون‌نظامی‌اند؛ قاعده احسن، نگاه از بالا به کل نظام است»

✅ نتیجه نهایی:

همه‌ی آفرینش، جلوه‌ی یک نظام هماهنگ، سنجیده، و احسن است
و هیچ عالم دیگری، بهتر از این نمی‌توانست باشد.

🟦 جمع‌بندی فصل نهم: قاعده احسن

🟦 فصل دهم: توحید افعالی

(توحید الأفعال)

این فصل، از نظر حکمت متعالیه، نقطه اوج «توحید» است؛ چرا که می‌خواهد نشان دهد:

«نه‌تنها خالق، بلکه هر فاعلی در جهان، در حقیقت، خداوند است، و دیگران فقط مجاری فیض اویند.»

در ادامه، این فصل را به صورت کاملاً ساده، دقیق، و بدون جا انداختن هیچ نکته‌ای برایت باز می‌کنم:

🟩 ۱. اینکه هیچ فاعل مستقلی جز خدا وجود ندارد

🔹 اصل بنیادین:

«لا فاعل فی الوجود إلا الله»
یعنی: هیچ فاعل حقیقی در جهان نیست جز خدا

✅ دیگر فاعلان (انسان، طبیعت، فرشتگان…) همه:

• یا فاعل مجازی‌اند

• یا فاعل به اذن و اراده خدا

📌 به تعبیر ملاصدرا:

تمام افعال دیگر موجودات، در حقیقت فعل خدا هستند در مراتب پایین‌تر از وجود
و هر فاعل دیگر، تنها محلّ ظهور فعل الهی است.

🟩 ۲. رابطه فعل انسان با اراده الهی

🔹 سؤال قدیمی:

«اگر خدا فاعل همه چیز است، پس اختیار انسان چه می‌شود؟»

🔸 پاسخ ملاصدرا:

«فعل انسان، در مرتبه‌ی خود، واقعاً از انسان صادر می‌شود؛ اما این فاعلیت، مرتبه‌ای از فاعلیت الهی است.»

📌 یعنی:

• انسان مختار است، چون فاعلیت دارد

• اما این اختیار، مستقل از خدا نیست

• بلکه در طول اراده‌ی خدا قرار دارد

✅ پس:

«فعل انسان، فاعل دارد (انسان)، اما فاعلیت او، مخلوق خدا و وابسته به خداست.»

🟩 ۳. مراتب طولی فاعلیت در نظام عالم

در حکمت متعالیه، نظام علیت، طولی است نه عرضی.

یعنی:

• خدا در رأس سلسله‌ی فاعلیت است

• و هر فاعل دیگر (عقل، نفس، طبیعت، انسان) در رتبه‌ای پایین‌تر از آن

📌 بنابراین:

«یک فعل ممکن است هم از خدا صادر شود (به نحو علت اولی)،
و هم از انسان (به نحو علت نزدیک و جزئی)»

🔸 مثال:

• خدا باران را نازل می‌کند

• ولی با نظم طبیعی، ابر، باد، تبخیر، بارش…

🟩 ۴. نفی جبر و تفویض با توحید افعالی

🔹 یکی از مهم‌ترین دستاوردهای ملاصدرا این است که:

توحید افعالی، نه به جبر منتهی می‌شود، نه به تفویض

✅ اما در حکمت متعالیه:

«امرٌ بین الأمرین»
یعنی انسان مختار است ولی اختیارش در طول اراده‌ی الهی معنا دارد.

📌 این یعنی:

• خدا فاعل حقیقی است

• اما انسان نیز فاعل در مرتبه‌ی خود است

• و این دو، در طول هم‌اند، نه در عرض هم

🟦 جمع‌بندی فصل دهم: توحید افعالی

🟦 فاعل مجازی یعنی چه؟

✅ تعریف ساده:

فاعل مجازی به کسی گفته می‌شود که در ظاهر، کاری را انجام می‌دهد، ولی در واقع، نیروی اصلی از او نیست، بلکه از فاعل حقیقی است.

🔹 تفاوت فاعل حقیقی و فاعل مجازی:

🔸 مثال‌ها:

📌 مثال طبیعی:

• خورشید، نور می‌دهد → فاعل مجازی نور است

• ولی خدا فاعل حقیقیِ نور است؛ خورشید فقط وسیله‌ی تجلی نور است

📌 مثال انسانی:

• پزشک بیمار را درمان می‌کند

• اما او فقط واسطه و ابزار علم و شفای الهی است

• پس پزشک فاعل مجازی است، چون تأثیر نهایی از خداست

✅ در حکمت متعالیه:

تمام موجودات غیر از خدا، فاعل مجازی هستند
حتی انسان که اختیار دارد، باز هم در طول اراده‌ی خدا مؤثر است

🧠 نتیجه:

• فاعل مجازی یعنی: واسطه‌ای برای ظهور اراده و قدرت خداوند

• و این نه تنها اختیار را از بین نمی‌برد، بلکه آن را در جایگاه واقعی خودش قرار می‌دهد

🟦 فصل یازدهم: ربط حادث به قدیم

(صلة الحادث بالقدیم)

این فصل می‌خواهد پاسخ دهد به یکی از مهم‌ترین پرسش‌های فلسفی:

«چگونه موجوداتی که حادث و زمان‌مند هستند، می‌توانند از خدایی قدیم و فراتاریخی پدید آیند؟»
«چگونه از وحدت محض، کثرت صادر می‌شود؟»

در ادامه، این فصل را به‌صورت کاملاً ساده، منظم و دقیق برایت باز می‌کنم:

🟩 ۱. چگونگی رابطه ممکنات با واجب‌الوجود

🔸 مسئله:

موجودات ممکن، حادث و نیازمندند؛
خداوند قدیم، نامتغیر، و غنی مطلق است.
پس چگونه ممکن است این‌ها به او مرتبط شوند؟
آیا بین خالق و مخلوق، فاصله وجودی هست؟

✅ پاسخ حکمت متعالیه:

• خداوند، عین وجود و مبدأ هستی است

• ممکنات، تشأنات و مظاهر وجودند

• پس ارتباط خدا با جهان، رابطه علت حقیقی با معلول ذاتی است، نه فاعل بیرونی

📌 یعنی:

رابطه‌ی خدا با جهان، قیومی، حضوری، و دائمی است؛ نه یک رابطه‌ی شروعی در گذشته

🟩 ۲. اشکال خلقت زمان‌مند از فاعل غیرزمانی

🔹 اشکال متکلمان:

چگونه خدا که زمان‌مند نیست،
می‌تواند موجودات در زمان خلق کند؟
آیا این تغییر و حرکت در فاعل نیست؟

🔸 پاسخ ملاصدرا:

• خدا در زمان نیست؛ ولی مخلوقات در زمان‌اند

• خدا «آغازگر زمان» نیست؛ بلکه مبدأ هستی است

• زمان، جزئی از مخلوق است، نه ظرف خلقت

✅ نتیجه:

«خدا زمان را می‌آفریند، نه اینکه در زمان کاری انجام دهد.»

📌 مانند نویسنده‌ای که داستانی خلق می‌کند با توالی زمان در آن، ولی خودش فراتر از زمان داستان است.

🟩 ۳. تحلیل فلسفی صدور کثرت از وحدت

🔸 سؤال:

خداوند واحد محض است؛
پس چگونه از او کثرت موجودات صادر شده؟

این سؤال بر پایه‌ی قاعده الواحد مطرح شده:

🟩 ۴. قاعده الواحد و پاسخ ملاصدرا

🔹 قاعده الواحد:

«از واحد بسیط، تنها واحد صادر می‌شود.»

🔸 این قاعده می‌گوید:

• از ذات الهی، نمی‌شود مستقیماً کثرت صادر شود

• پس باید ابتدا یک صادر اول (مثل عقل اول) پدید آید

• و بعد از او، کثرت به‌تدریج پدید آید

📌 این دیدگاه در فلسفه‌ی مشاء (فارابی و ابن‌سینا) هم هست

✅ پاسخ ملاصدرا:

ملاصدرا این قاعده را نمی‌پذیرد به معنای محدودکننده‌اش؛ بلکه:

خداوند قادر است از خود، نظام کامل و متکثری را به‌صورت دفعی صادر کند
و این به‌معنای نفی وحدت نیست، چون:

• کثرت در مراتب پایین‌تر است

• وحدت در سطح وجودی بالاست

📌 پس:

قاعده الواحد در فاعل‌های ممکن و مرکب صادق است، نه در واجب‌الوجود که قدرت مطلق دارد

🟩 ۵. نظریه تجلی و اشراق نسبت به صدور

🔹 در عرفان نظری و حکمت اشراقی، به‌جای صدور، سخن از تجلّی و اشراق است:

📌 ملاصدرا هر دو نگاه را در حکمت متعالیه ادغام کرده:

✅ نتیجه:

جهان، نه فقط صادر از خدا، بلکه تجلّی و ظهور او در مراتب پایین‌تر از وجود است.

🟦 جمع‌بندی فصل یازدهم: ربط حادث به قدیم

🟦 بررسی قاعده «الواحد لا یصدر عنه إلا الواحد» در حکمت متعالیه ملاصدرا

✅ ۱. اصل قاعده الواحد چیست؟

قاعده‌ی مشهور فلسفی می‌گوید:

«الواحد لا یصدر عنه إلا الواحد»
🔹 یعنی:
«از واحد حقیقی و بسیط مطلق، تنها یک چیز صادر می‌شود.»

⬅ این قاعده را فلاسفه مشاء مانند فارابی و ابن‌سینا بسیار جدی گرفتند و با آن نظام عقول عشره را بنا کردند.

در آن نظام، فقط عقل اول مستقیماً از خدا صادر می‌شود، و سایر موجودات، با واسطه صادر می‌شوند.

❓اما پرسش مهم اینجاست:

🔸 آیا ملاصدرا این قاعده را می‌پذیرد یا نفی می‌کند؟

🟩 ۲. دیدگاه ملاصدرا درباره قاعده الواحد

ملاصدرا این قاعده را به‌صورت مشایی و محدودش نمی‌پذیرد، و دلایلی فلسفی و عرفانی برای ردّ آن در قالب سابق دارد.

📘 موضع او چنین است:

قاعده الواحد، اگر به شکل مطلق و بدون قید گرفته شود، درباره خدا صدق نمی‌کند
زیرا خدا:

• بسیط است، اما قدرت مطلق دارد

• منبع فیض دائم و بی‌حد است

• تجلّی مطلق است، نه فاعل محدود عقلی

✅ نتیجه:

ملاصدرا می‌گوید واجب‌الوجود می‌تواند بیش از یک صادر داشته باشد، چرا که کثرت می‌تواند در مرتبه صادر باشد، نه در ذات فاعل.

🟩 ۳. تحلیل ملاصدرا: تفاوت میان وحدت حقیقی و وحدت اعتباری

ملاصدرا می‌گوید:

• وحدت خدا، وحدت حقیقی بسیط است

• نه وحدت عددی و اعتباری (مثل عدد ۱)

• بنابراین، نمی‌توان گفت چون خدا «یک» است، فقط «یک» چیز از او صادر می‌شود.

📌 مثال:

«خورشید» نور واحد دارد، اما هزاران پرتو و شعاع از آن می‌تابد، بدون اینکه تعدد در ذاتش راه یابد.

🟩 ۴. فرق بین خدا و فاعل‌های ممکن

قاعده الواحد در مورد فاعلان ممکن درست است؛ چون آن‌ها:

• محدودند

• نیازمندند

• توان تأثیر همزمان و بی‌حد ندارند

اما خداوند:

• قدرت بی‌نهایت دارد

• علم به تمام نظام احسن دارد

• و صدورش بر مبنای علم، اراده، و فیض دائم است

🔸 پس:

صدور کثرت از خداوند، منافاتی با وحدتش ندارد، چون کثرت در مرتبه نازله‌ی وجود است، نه در ذات او.

🟩 ۵. تلفیق با نظریه تجلی

ملاصدرا برای حل نهایی این مسئله، نظریه تجلّی را از عرفان نظری وارد حکمت خود کرد:

• خدا مانند آینه‌ای مطلق است که در آن، همه مراتب وجود تجلّی می‌کنند

• پس صدور کثرت، نه به‌معنای نقض وحدت، بلکه تجلی مراتب همان وحدت است

📌 به بیان دیگر:

«الکثرة فی عین الوحدة، و الوحدة فی عین الکثرة»

🟦 جمع‌بندی نهایی: آیا ملاصدرا قاعده الواحد را می‌پذیرد؟

✅ جمله کلیدی ملاصدرا:

«کثرت صادره از واحد حقیقی، کثرت در وجود نیست، بلکه ظهور مراتب در فیض و تجلی است.»

🟦 فصل دوازدهم: حدوث عالم و زمان

(حدوث العالم والزمان)

در این فصل، ملاصدرا به بررسی آغاز و حدوث عالم و ماهیّت زمان می‌پردازد. این فصل، پایه‌ی اصلی فهم نظام هستی در حکمت متعالیه است، مخصوصاً از نظر حرکت جوهری و «زمان» به‌عنوان امری وابسته به حرکت.

🟩 ۱. مقایسه حدوث زمانی، دهری و سرمدی

🔷 ۱.۱ حدوث زمانی (الحدوث الزمانی)

• دیدگاه متکلمان مانند اشاعره

• می‌گویند: عالم از عدم مطلق در یک زمان خاص پدید آمد

• زمان قبل از عالم نبود؛ خدا در “زمانی خاص” عالم را خلق کرد

📌 نقد صدرا:

زمان خودْ جزئی از عالم است، نه بیرون از آن.
پس نمی‌شود گفت خدا «در زمانی» عالم را خلق کرد.

🔷 ۱.۲ حدوث دهری (الحدوث الدهری)

• دیدگاه ملاصدرا و برخی حکمای شیعه

• می‌گوید:
  «عالم، در ذات خود، حادث است، ولی نه در زمان، بلکه در مرتبه‌ی دهر، که بالاتر از زمان است.»

✅ یعنی:

• حرکت جوهری همواره در جریان است

• عالم پیوسته در حال پیدایش و تجدد است

• زمان، تابع حرکت است، و حرکت، نتیجه تجدد وجود

🔷 ۱.۳ حدوث سرمدی (الحدوث السرمدی)

• فقط درباره خدا صدق می‌کند

• خداوند قدیم و سرمدی است، یعنی:

  • بی‌آغاز و بی‌انتها

  • بدون تغییر، بدون زمان، و بدون حرکت

📌 نتیجه:

سرمد، فراتر از دهر است؛ دهر، فراتر از زمان است

🟩 ۲. رأی ملاصدرا: حدوث دهری عالم

🔸 ملاصدرا با ردّ «حدوث زمانی»، و با نفی «قدم زمانی» عالم، چنین می‌گوید:

عالم حادث است، ولی حدوث آن نه زمانی، بلکه دهری است.
یعنی: عالم در بُعد ذات خود، پیوسته در حال تجدّد و نو شدن است (تجدد امثالی).

✅ این نتیجه‌ی حرکت جوهری در حکمت متعالیه است.

🔹 او می‌گوید:

• عالم دارای «آغاز» در مفهوم عقلی و هستی‌شناسی است

• اما این آغاز، نه در لحظه‌ای زمانی، بلکه در سطح برتری از زمان اتفاق افتاده است (دهر)

🟩 ۳. ردّ قِدَم عالم مادی از سوی ملاصدرا

🔸 دیدگاه فلاسفه مشاء:

• مانند ابن‌سینا، عالم مادی را «قدیم زمانی» می‌دانند

• یعنی عالم همواره بوده، و حادث زمانی نیست

🔸 پاسخ ملاصدرا:

اگر عالم همواره بوده، پس حرکت و تغییرِ جاری در آن، بی‌معناست
اما چون عالم در ذات خود، در حال حرکت و تجدد وجودی است،
پس باید گفت:
✅ عالم حادث است، ولی حدوث آن فراتر از زمان است

📌 در نتیجه:

• ملاصدرا، با پذیرش «قدم نوعی» و «تجدد امثالی»،
  هم حدوث عالم را اثبات می‌کند،
  و هم از اشکالات حدوث زمانی متکلمان دوری می‌جوید.

🟩 ۴. نسبت زمان و حرکت در فلسفه ملاصدرا

🔷 در حکمت متعالیه:

زمان، امری اعتباری است که تابع حرکت است

🔹 زمان یعنی:

مقدار حرکت؛
چیزی که از «پیش» و «پس» در حرکت حاصل می‌شود

📌 نتیجه:

• چون حرکت جوهری در همه اشیاء هست،
  پس زمان هم در همه‌ی عالم جاری است

• اما دهر، مرتبه‌ای از وجود است که:

  • بر زمان احاطه دارد

  • و به گونه‌ای «ثبات در عین تغییر» را نشان می‌دهد

🟦 جمع‌بندی فصل دوازدهم: حدوث عالم و زمان

🟦 پرسش اصلی:

در حدوث دهری، که گفته می‌شود «تغییر لطیف» داریم، آیا این تغییر لطیف، موجب زمان‌مندی نمی‌شود؟

🟩 پاسخ در حکمت متعالیه ملاصدرا:

🔷 اول: تفاوت “تغییر دهری” با “تغییر زمانی”

ملاصدرا تغییر را در سه مرتبه تعریف می‌کند:

📌 پس:

در دهر، تغییر هست؛ اما تغییر در مرتبه ذات اشیاء است، نه در حرکت مکانی یا توالی لحظات.

🔷 دوم: چرا تغییر دهری، زمان نمی‌سازد؟

ملاصدرا و مفسران حکمت متعالیه مثل علامه طباطبایی، آیت‌الله جوادی آملی، و امام خمینی می‌گویند:

«زمان فقط در جایی هست که حرکت و تغییر متوالی باشد، یعنی چیزی از حالتی به حالت دیگر، در ظرف محسوس رخ دهد.»

اما در مرتبه دهر:

• تغییر، ناگهانی یا امثالی است

• توالی‌ ندارد

• زمان در آن معنا ندارد، چون “قبل” و “بعد” به معنای محسوس نیست

✅ بنابراین:

تغییر دهری، چون هم‌زمان نیست، بلکه فوق‌زمانی است، تولید زمان نمی‌کند.

🟩 دیدگاه مفسران اسفار:

🔸 علامه طباطبایی (در نهایة الحکمة و بدایة الحکمة):

دهر، ظرف وجود کلیات و نفوس کلی است، و چون در آن توالی حادثه نیست، زمان در آن معنا ندارد.
تغییر در آنجا، به‌صورت دفعی و یکپارچه واقع می‌شود، نه تدریجی و خطی.

🔸 آیت‌الله جوادی آملی:

تغییر در عالم دهر، مثل تجلی نور در آینه است؛ وجود می‌آید و می‌رود، اما نه با “زمان”
بلکه با شدت یا ضعف وجود که در ظرف دهر رخ می‌دهد.
🟡 زمان «نسبت حرکت جسمانی با قبل و بعد» است؛
ولی در دهر، «حرکت جوهری به شکل تجدد ذاتی» است، نه در ظرف زمان.

🔸 امام خمینی (در کتاب چهل حدیث و شرح دعای سحر):

دهر، مرتبه‌ای است که در آن، وجود همچون سیلی جاری از فیض الهی است،
و زمان، در آن حضور ندارد، زیرا زمان فقط در نسبت بین اجسام و حرکاتشان معنا دارد.

🟦 جمع‌بندی نهایی:

🟦 موضوع: تفاوت «تغییر ذاتی، دفعی، غیر متوالی» با «تغییر غیر ذاتی، تدریجی، متوالی»

✅ ۱. تعریف‌ها:

🟩 ۲. از دیدگاه ملاصدرا

🔹 تغییر ذاتی = تجدد در مرتبه وجودی

ملاصدرا در حکمت متعالیه و حرکت جوهری می‌گوید:

«تمام عالم در ذات خود در حال سیلان و تجدّد است؛
اما در مرتبه‌ی دهر، این تجدد به‌صورت دفعی، ذاتی و بدون توالی واقع می‌شود.»

📌 در دهر:

• اشیاء در «حال بسیطِ وجود» هستند

• تغییر، از طریق شدت و ضعف وجودی است

• مثال: عقل اول، عقل دوم… شدت‌های مختلف وجود، نه تغییر در زمان

🔹 تغییر تدریجی = تجدد صفات جسمانی

در عالم طبیعت، تغییر از نوع:

• حرکت مکانی، کمّی، کیف، وضع و…

• با «قبل» و «بعد»

• همراه با زمان و تغییرات ظاهری

📌 مثال:
درخت از بذر، به نهال، سپس درخت بزرگ تبدیل می‌شود → تغییر تدریجی و متوالی

🟩 ۳. از دیدگاه علامه طباطبایی

در «نهایة‌الحکمة» و «بدایة‌الحکمة»:

تغییر دهری، یعنی پیوسته در حال خلق نو و تجلی نو بودن؛
اما این تجدد، در مراتب عقلی هستی است، نه در عالم محسوس.

🔹 زمان تابع حرکت است
🔹 دهر تابع تجدد وجودی است
🔹 تفاوت این دو: در نوع پیوستگی و توالی

🟩 ۴. دیدگاه امام خمینی (ره)

در «شرح چهل حدیث» و «شرح دعای سحر»:

عالم دهر، عالم وجودهای بسیط و لطیف است.
در آنجا تغییر، به‌صورت پیوسته اما بی‌فاصله و بدون قبل و بعد است.

📌 یعنی:

• تغیّر هست، ولی نه با “زمان”، بلکه با “تجلی نو در مقام ثبوتی”

🟩 ۵. دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی

در کتاب «رحیق مختوم» و تفسیر «تسنیم»:

تغییری که در دهر واقع می‌شود، نوسازی وجودی در باطن اشیاء است،
نه تغییری در رنگ، شکل یا مکان.
و چون این تجدد بدون انفصال و توالی زمانی است،
زمان در آن جاری نمی‌شود.

🟦 جمع‌بندی تطبیقی:

🟩 ۱. مثال از تغییر زمانی، تدریجی، متوالی

🟦 (تغییر در عالم ماده و زمان)

🔹 فرض کن یک دانه‌ی گندم در خاک کاشته می‌شه.

• روز اول: فقط یه دونه‌ست

• روز پنجم: سبز می‌شه

• روز دهم: جوانه می‌زنه

• روز بیستم: ساقه درمیاره

• روز چهلم: خوشه می‌ده

✅ این یک تغییر تدریجی و متوالی است.
هر مرحله، بعد از مرحله قبل می‌آید،
و در هر لحظه، چیزی به قبلی افزوده می‌شود.
🔁 وابسته به زمان و حرکت جسمانی است.

🟩 ۲. مثال از تغییر ذاتی، دفعی، غیرمتوالی

🟦 (تغییر در عالم دهر و مراتب وجود)

🔹 حالا فرض کن داری نور یک چراغ‌قوه خیلی قوی رو می‌بینی که به آرامی ولی یک‌دست و بدون توقف داره شدیدتر و شدیدتر می‌شه.

• اینجا رنگ چراغ عوض نمی‌شه

• حرکت یا تغییر محسوس نمی‌بینی

• ولی وجود نور در لحظه‌ی حال، شدیدتر از لحظه‌ی قبل شده

✅ این تغییریه که:

• در ذات نوره، نه در شکل و حرکت

• بدون قطع و وصل

• نه لحظه‌ای قبل داره، نه بعد

• مثل بالا رفتن پله‌ای نامرئی در شدت وجود

این رو ملاصدرا تجلی ذاتی و دهری می‌نامه.

🔻 مقایسه نهایی با مثال انسانی:

اگر بخوام خیلی ساده بگم:

🔹 تغییر زمانی: مثل رشد درخت
🔹 تغییر دهری: مثل شدید شدن نور بدون تغییر رنگ
یا مثل عشق ناگهانی و عمیق که دفعی و ذاتی در جان می‌نشیند

🟦 پرسش:

آیا ماهیت در مرتبه‌ی دهر معنا دارد؟

🟩 ۱. معنای «ماهیت» در فلسفه اسلامی

🔹 ماهیت یعنی:

«آن‌چه که یک چیز با آن، همان است که هست»
مثلاً ماهیت انسان = حیوان ناطق

📌 ماهیت، معمولاً در مراتب پایین‌تر از وجود معنا دارد
چرا؟ چون:

• محدود است

• قابل تعریف است

• با امکان، ترکیب، تغییر، و حرکت همراه است

🟩 ۲. وجود و مراتب آن در حکمت متعالیه

در حکمت ملاصدرا، وجود اصل است، نه ماهیت
و وجود، دارای مراتب طولی است:

🟩 ۳. پاسخ ملاصدرا:

🔷 آیا ماهیت در دهر هست؟

✅ پاسخ: نه به‌صورت مستقل و متمایز

🔸 ملاصدرا می‌گوید:

در مرتبه‌ی دهر، ماهیات به‌صورت «مجرد از ماده» هستند
اما وجودشان اصیل و ذاتی است،
و ماهیتشان در تبع وجود، نه مقدم بر آن معنا دارد.

🔻 پس در دهر:

🟩 ۴. نظر مفسران اسفار

🔸 علامه طباطبایی:

ماهیت در مرتبه دهر، عنوانی ذهنی است برای اشیایی که وجود دارند
اما این ماهیت‌ها از ماده و حدود جسمانی مجردند

🔸 آیت‌الله جوادی آملی:

ماهیت در عالم دهر، نقش مفهومی دارد نه هویتی
دهر ظرف ظهور «نفس الامر» اشیاست، نه ظرف تحقق ماهیت‌ها به‌عنوان چیزهای خارجی

🔸 امام خمینی:

ماهیت‌ها در مرتبه‌ی دهر، نه مثل ماهیت‌های مادی هستند، و نه کاملاً منتفی
بلکه به‌عنوان تعینات عقلی تابع فیض وجودی خداوند، نقش دارند

🟦 جمع‌بندی نهایی:

🟦 فصل سیزدهم: تجدد امثالی و حدوث دائم

(التجدد الأمثالی والحدوث الدائم)

🟩 ۱. تعریف مفاهیم کلیدی

🔷 «تجدد امثالی» چیست؟

یعنی:
اشیاء مادی به‌ظاهر ثابتند، اما در واقع در هر لحظه نابود می‌شوند و “مثال جدیدی” از آن‌ها خلق می‌شود.
یعنی وجود آنها مانند فیلمی متشکل از فریم‌های جداگانه است که در پی هم می‌آیند.

🔹 واژه «امثالی» اشاره دارد به اینکه:

هر موجود، در هر لحظه مثالی از خودش دارد که با مثال قبلی فرق دارد
ولی به نظر ما یک چیز ثابت می‌آید.

🔷 «حدوث دائم» یعنی چه؟

به‌جای اینکه بگوییم موجودات در گذشته خلق شده‌اند و باقی‌اند، می‌گوییم:
در هر لحظه آفریده می‌شوند و وجودشان پیوسته در حال تجدید است.

🔹 این حدوث، نه فقط برای اشیای مادی، بلکه برای کل هستی ممکن در جریان است.

🟩 ۲. ارتباط تجدد با حرکت جوهری

ملاصدرا معتقد است:

🔸 حرکت جوهری یعنی خودِ “جوهر” اشیاء (نه فقط عرض آن‌ها)
در ذاتشان در حال شدن و حرکتند.

📌 از آنجا که:

• جوهر پیوسته در تغییر است

• و زمان تابع این تغییر است
  ⏱ پس:

وجود هر لحظه‌ی شیء با لحظه‌ی قبلش تفاوت دارد.

✅ بنابراین:

• «شیء دیروزی» با «شیء امروزی» یکی نیست

• بلکه تنها شبیه به هم هستند → لذا «امثال» نامیده می‌شوند

🟩 ۳. نظر ملاصدرا در اسفار

در جلد ۲ اسفار، بخش حدوث و تجدد، ملاصدرا می‌گوید:

«عالم ماده، چون در بستر حرکت جوهری جاری است،
نه تنها در ابتدا حادث شده،
بلکه در هر آن، حادث می‌شود و در آنِ دیگر، نابود می‌گردد.

🟠 یعنی:

«الکون و الفساد» (پدید آمدن و از میان رفتن)
ویژگی دائمی همه‌ی موجودات مادی است،
نه یک واقعه‌ی خاص و لحظه‌ای.

🟩 ۴. تجدد در مراتب وجودی و پیوستگی هستی

ملاصدرا هستی را مانند رودی جاری از فیض الهی می‌بیند.

• هر موجود، مانند قطره‌ای از این رود است

• ولی این قطره، در حال تغییر دائم است

• و به‌جای ثبات جوهری، دارای شدن دائمی است

📌 اینجاست که وجود، پیوسته و متصل باقی می‌ماند،
اما مصادیقش در هر لحظه تجدد می‌یابند.

🟩 ۵. پیامدهای تجدد امثالی در حکمت متعالیه

🟦 جمع‌بندی فصل سیزدهم: تجدد و حدوث دائم

🟦 فصل چهاردهم: وحدت در عین کثرت

(الوحدة فی عین الکثرة)

🟩 ۱. اصل بحث: وحدت وجود و کثرت مظاهر

🔷 صورت سؤال:

چگونه می‌توان وحدت خداوند را حفظ کرد،
در حالی که عالم پر از کثرت و تنوع است؟

🔹 به‌عبارت دیگر:
چگونه ممکن است همه‌چیز از خدا باشد،
ولی خودِ خدا چیزها و اشیاء متعدد نباشد؟

🟩 ۲. دیدگاه ملاصدرا: وحدت در عین کثرت

ملاصدرا، با الهام از عرفا و حکمای پیش از خود،
می‌گوید:

وجود، حقیقتی واحد است،
اما این وجود واحد، در مظاهر مختلف، به‌صورت متکثر نمایان می‌شود.

✅ یعنی:

• فقط یک وجود حقیقی داریم: وجود حق (خداوند)

• اما این وجود، در مراتب گوناگون و شدت و ضعف مختلف، ظهور پیدا کرده

📌 پس:

• کثرت واقعی نیست؛ بلکه تجلی و ظهور وحدت است

• تفاوت موجودات، به خاطر مرتبه‌ی وجودشان است، نه داشتن وجود جداگانه

🟩 ۳. مثال بسیار روشن:

🔸 نور خورشید رو در نظر بگیر:

• نور خورشید، یک نور واحد است

• ولی وقتی روی:

  • دیوار سفید

  • آینه

  • دریا

  • شیشه رنگی
    بتابد،
    هر کدام شکلی از نور را نشان می‌دهند

✅ این یعنی:

کثرتی در مظاهر هست، ولی نور یکی‌ست
دقیقاً همین تعبیر را ملاصدرا درباره‌ی وجود به کار می‌برد.

🟩 ۴. پیوند عرفان و فلسفه

ملاصدرا، با نزدیک کردن عرفان و فلسفه، می‌گوید:

🔹 بنابراین:

ملاصدرا بین دیدگاه عرفا و فلاسفه مشاء پل زد
و نظریه‌ی وحدت در عین کثرت را ساخت که:

✅ هم وحدت وجود را نگه می‌دارد
✅ هم تکثر مظاهر را تحلیل عقلی می‌کند

🟩 ۵. وحدت وجود در نگاه حکمی

ملاصدرا می‌گوید:

وجود:

• واحد است از حیث اصل و حقیقت

• متعدد است از حیث ظهور و مراتب

و این تعدد، از نوع تغایر ذاتی نیست،
بلکه تفاوت در شدت و ضعف وجود است
که در فلسفه به آن تشکیک وجود می‌گویند.

📌 پس:

وحدت وجود به معنای انکار کثرت نیست،
بلکه به معنای درک کثرت به‌عنوان ظهور وحدت است.

🟩 ۶. تأثیر این اصل در جهان‌بینی اسلامی

🟦 جمع‌بندی فصل چهاردهم: وحدت در عین کثرت

🟦 فصل پانزدهم: رجوع کثرات به واحد

(رجوع الکثرة إلی الوحدة)

🟩 ۱. اصل بحث: چرا همه چیز به سوی خدا بازمی‌گردد؟

ملاصدرا می‌پرسد:

حالا که همه‌ی موجودات، از خدا نشأت گرفته‌اند و
هستی آن‌ها فیض و تجلی وجود واحد است،
آیا این جریان فقط رفتن از مبدأ به خلق است؟ یا بازگشتی هم در کار است؟

✅ پاسخ: آری؛ همه‌ی کثرات، به سوی وحدت الهی بازمی‌گردند.
این همان مفهوم قرآنی است:

﴿إِلَيْهِ يَرْجِعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ﴾
به‌سوی او بازمی‌گردد همه چیز… (هود، ۱۲۳)

🟩 ۲. نظریه «قوس نزول و صعود»

در حکمت متعالیه، هستی به دو قوس عظیم تقسیم می‌شود:

📌 یعنی:

همه‌ی اشیاء، از او آمده‌اند و به‌سوی او بازمی‌گردند.

🟩 ۳. رجوع کثرات، چگونه معنا دارد؟

🔹 آیا واقعاً کثرات از بین می‌روند؟
نه دقیقاً.

🔹 ملاصدرا می‌گوید:

کثرات، وقتی به مبدأ بازمی‌گردند،
نه با از بین رفتن، بلکه با فنا در وحدت
و رسیدن به حقیقت وجودی خویش،
یعنی لقاء الله

🟩 ۴. هدف نهایی خلقت در حکمت متعالیه

ملاصدرا می‌گوید:

خداوند، عالم را آفرید تا:

• کثرات از او صادر شوند،

• در مسیر کمال و تجدد حرکت کنند،

• و در نهایت، به مبدأ وجودی خویش بازگردند،
  اما این‌بار با معرفت و کمال وجودی

✅ این رجوع، همان سفر چهارم عرفانی نیز هست:

السفر من الخلق إلى الحق، بالحق

🟩 ۵. رابطه با حرکت جوهری

چون کل عالم در حال حرکت جوهری و تجدد ذاتی است،
این حرکت، در واقع حرکت به سوی مبدأ است.

🔹 موجودات، بدون توقف،
از نقص به کمال،
از کثرت به وحدت،
از ظلمت به نور
در حال حرکت‌اند.

🟩 ۶. دیدگاه عرفانی این فصل

در عرفان نیز گفته می‌شود:

الإنسان من الله،
و فی الله،
و إلی الله

🔹 ملاصدرا با فلسفه نشان می‌دهد که:

• عالم کثرت، از ذات حق تنزل یافته

• و در نهایت، با طی قوس صعود، دوباره به او بازمی‌گردد

🟩 ۷. آیات و روایات مرتبط

🟦 جمع‌بندی فصل پانزدهم: رجوع کثرات به وحدت

---

📌 این فصل، نقطه اتصال نهایی بین:

• فلسفه وجود

• نظریه تجلی

• حرکت جوهری

• و عرفان اسلامی است

---

الحكمه المتعاليه في الاسفار العقليه الاربعه

ملاصدرا و اسفار اربعه: خلاصه‌ای گویا و ترجمه ساده از حکمت متعالیه | سفر اول | سفر دوم | سفر سوم | سفر چهارم

مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة | خلاصه‌ای گویا و ترجمه ساده