کلمه فاطمیه: شرح فص حکمه عصمتیه علامه حسن‌زاده آملی در عرفان اسلامی

🟦مقدمه و بیان هدف کتاب شرح فص حکمه عصمتیه فی کلمه فاطمیه

۱. هدف کتاب از نظر علامه حسن‌زاده آملی

این کتاب به دنبال تبیین جایگاه والای حضرت فاطمه زهرا (س) در فلسفه و عرفان اسلامی است، به ویژه از منظر کلمه «فاطمیه» که محور و مرکز بحث است.

علامه حسن‌زاده معتقد است کلمه فاطمیه، یک حقیقت کلیدی است که در فهم عرفان نظری، حکمت متعالیه و سیر الی الله نقش اساسی دارد و باید از طریق عقل، نقل و کشف (یعنی عقل فلسفی، روایات دینی و شهود عرفانی) مورد بررسی قرار گیرد.

۲. اهمیت کلمه «فاطمیه» در فلسفه و عرفان

کلمه «فاطمیه» به عنوان رمز و کلید اسرار عصمت، ولایت و انسان کامل در فرهنگ اسلامی مطرح است.
علامه بر این باور است که این کلمه نه فقط نام یک شخصیت یا واقعه تاریخی، بلکه یک مفهوم فلسفی و عرفانی است که با انسان کامل، وحدت وجود، و عرفان نظری و عملی ارتباط دارد.

۳. روش‌شناسی: عقل، نقل و کشف

• عقل: استفاده از فلسفه و حکمت برای تبیین مفاهیم.

• نقل: استفاده از آیات قرآن، احادیث و روایات معتبر.

• کشف: بهره‌گیری از تجربه‌های عرفانی و شهود برای درک اسرار معنوی.

علامه حسن‌زاده آملی خود یکی از بزرگ‌ترین عرفا و فیلسوفان است که این سه روش را با هم در این کتاب به کار گرفته است.

۴. مروری بر فصوص‌الحکم ابن‌عربی و جایگاه آن

کتاب با بررسی فصوص‌الحکم ابن‌عربی شروع می‌شود که یکی از آثار مهم عرفانی-فلسفی در تاریخ اسلام است.
ابن‌عربی در این کتاب اسرار وجود و کمال انسان کامل را به‌طور گسترده توضیح داده است. علامه حسن‌زاده تلاش کرده ارتباط کلمه فاطمیه را با فص حکمه ابن‌عربی به‌روشنی بیان کند.

نظر علما در باره جایگاه حضرت زهرا(س)

۱. ملاصدرا درباره جایگاه فاطمه زهرا (س)

📘 منبع: شرح اصول کافی، ملاصدرا، ج ۱، ص ۳۷۸

🔹 متن:

«… و اما فاطمه (س) فهی فی الدرجة العلیا من الکمال، و هی بمنزلة العقل الفعال بالنسبة إلى نفوس البشر؛ فهی مصدر نور النبوة و الإمامة…»
(ترجمه: فاطمه زهرا (س) در بالاترین مرتبه‌ی کمال قرار دارد. او در حکم عقل فعال نسبت به نفوس انسانی است؛ یعنی منشأ نور نبوت و امامت است.)

🔸 تحلیل:
ملاصدرا حضرت زهرا (س) را نه تنها یک انسان مقدس، بلکه منشأ تجلی کمالات الهی در عالم انسانی می‌داند. این نگاه دقیقاً با اندیشه‌ی کلمه‌ی فاطمیه همسو است.

۲. امام خمینی (ره) درباره حضرت فاطمه (س)

📘 منبع: صحیفه امام، ج ۱۶، ص ۳۰۷

🔹 متن سخنرانی (مرداد ۱۳۶۳):

«زن انسان‌ساز است، و شرافت او به قدری است که مردان بزرگ از دامن او به معراج می‌روند. حضرت صدیقه (س) مظهر تامّ انسان کامل است؛ کسی که نور او قبل از خلقت عالم آفریده شد…»
(ترجمه خلاصه: حضرت فاطمه مظهر تامّ انسان کامل است.)

🔸 تحلیل:
امام خمینی در اینجا حضرت زهرا (س) را انسان کاملی می‌داند که بر اساس نورانیت پیشینی‌اش، در نظام خلقت جایگاه محوری دارد، همان مفهومی که علامه حسن‌زاده در این کتاب دنبال می‌کند.

۳. علامه طباطبایی درباره حضرت زهرا (س)

📘 منبع: المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل تفسیر آیه تطهیر (سوره احزاب، آیه ۳۳)

🔹 متن:

«… فَاطِمَةُ الزَّهْرَاءُ عَلَيْهَا السَّلَامُ مِنْ أَهْلِ الْبَيْتِ الَّذِينَ أَذْهَبَ اللَّهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ تَطْهِيرًا، وَ كَلِمَاتُهَا مِنْ كَلِمَاتِ الْحَقِّ، فَهِيَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْحِكْمَةِ.»
(ترجمه: فاطمه زهرا (س) از اهل بیتی است که خداوند هرگونه پلیدی را از آنان دور ساخته و کاملاً پاکشان کرده است. سخنان او از سخنان حق است و او دری از درهای حکمت است.)

🔸 تحلیل:
علامه طباطبایی جایگاه فاطمه (س) را به عنوان دری از درهای حکمت الهی معرفی می‌کند، که به خوبی با محوریت «کلمه فاطمیه» در عرفان اسلامی همخوانی دارد.

۴. آیت‌الله جوادی آملی درباره حضرت فاطمه (س)

📘 منبع: زن در آیینه جمال و جلال، آیت‌الله جوادی آملی، ص ۱۳۰

🔹 متن:

«حضرت زهرا (س) نه‌تنها یک انسان عادی نیست، بلکه یک انسان کامل است که مظهر عقل، عصمت، ولایت و حکمت الهی است. در تحلیل عرفانی، او عقل کل در قالب یک زن کامل است.»

🔸 تحلیل:
آیت‌الله جوادی آملی نیز همانند علامه حسن‌زاده، فاطمه (س) را «عقل کل» در نظام هستی می‌داند؛ نگاهی فلسفی-عرفانی که با جایگاه کلمه فاطمیه به‌طور دقیق همخوان است.

نمونه آیه مرتبط

آیه عصمت اهل بیت:
وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَىٰ (٣) إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَىٰ (٤)
ترجمه: «و او از روی هوس سخن نمی‌گوید، این سخن جز وحی‌ای که به او وحی می‌شود نیست.» (سوره نجم، آیات ۳ و ۴)

علامه حسن‌زاده و دیگر بزرگان معتقدند که عصمت حضرت فاطمه (س) و اهل بیت متصل به وحی و معصوم از خطا هستند، که در این آیه تأیید شده است.

🟦 فصل ۱: کلیات و مقدمات

🔹 ۱. تعریف «کلمه فاطمیه»

علامه حسن‌زاده آملی، اصطلاح «کلمه فاطمیه» را به‌عنوان یک حقیقت نوری و وجودی در نظام عرفانی و فلسفی مطرح می‌کند، نه صرفاً نام یک فرد یا القاب خانوادگی.

او با اقتباس از اندیشه‌های ابن‌عربی درباره «کلمات الهی» در فصوص‌الحکم، معتقد است که هر پیامبر یا ولیّ کامل، یک کلمه از کلمات خداوند است؛ یعنی تجلی خاصی از اسماء و صفات الهی در عالم.

🔸 پس، «کلمه فاطمیه» یعنی: تجلی اسم اعظم الهی در وجود حضرت زهرا (س)، که همه‌ی کمالات معنوی، نوری، عقلانی و وجودی را در خود جمع دارد.

📘 علامه حسن‌زاده می‌نویسد:

«کلمه فاطمیه، جلوه‌ی عصمت تام و عقل کلی در افق وجود انسان کامل است و نه یک لفظ، بلکه وجودی است که با هستی و حقیقت یگانه است.»
📚 شرح فص حکمه عصمتیه، ص ۲۱

🔹 ۲. پیشینه‌ی «عصمت» در اسلام

🔸 واژه «عصمت» در لغت به معنای «نگاه‌داشتن، بازداشتن از خطا» است. در اصطلاح کلامی و عرفانی، به قدرتی الهی اطلاق می‌شود که انسان را از گناه، خطا، اشتباه، سهو، نسیان و حتی ترک اولی مصون می‌دارد.

🔹 قرآن کریم درباره‌ی عصمت پیامبران می‌فرماید:

وَكَذَٰلِكَ نُرِيٓ إِبْرَٰهِيمَ مَلَكُوتَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ ٱلْمُوقِنِينَ
ترجمه: و این‌چنین به ابراهیم ملکوت آسمان‌ها و زمین را نشان دادیم تا از اهل یقین گردد.
📖 سوره انعام، آیه ۷۵

🔸 علامه حسن‌زاده این آیه را دال بر طریق شهود و عصمت باطنی می‌داند، و عصمت حضرت زهرا (س) را نیز از همین سنخ می‌شمارد.

📘 نظر علامه طباطبایی:

«عصمت، نتیجهٔ یقین کامل و شهود ملکوتی است؛ لذا معصوم، از سنخ انسان عادی نیست.»
📚 المیزان، ج ۱۴، ص ۱۸۳، ذیل آیه تطهیر

🔹 ۳. جایگاه حضرت فاطمه (س) در منابع دینی

✅ در قرآن:

إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجْسَ أَهْلَ ٱلْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا
ترجمه: همانا خداوند می‌خواهد پلیدی را از شما اهل بیت بزداید و شما را کاملاً پاک سازد.
📖 سوره احزاب، آیه ۳۳

📘 امام خمینی (ره):

«این آیه، سندی الهی بر عصمت تام حضرت فاطمه (س) است؛ دختری که مفسر وحی است نه مخاطب صرف آن.»
📚 صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۱۹۴

✅ در حدیث:

إنما فاطمة بضعة منّي، يؤذيني ما آذاها، ويسرّني ما سرّها
ترجمه: فاطمه پاره تن من است، هرچه او را بیازارد مرا آزرده و آنچه او را شاد کند، مرا شاد کرده است.
📚 صحیح مسلم، ج ۷، ص ۱۴۱، حدیث ۲۴۵۰

🔹 علامه این روایت را دلیل پیوند وجودی و نوری بین پیامبر (ص) و حضرت زهرا (س) می‌داند، نه صرف پیوند خانوادگی.

🔹 ۴. نسبت حضرت فاطمه (س) با انسان کامل

🔸 انسان کامل در عرفان، کسی است که همه‌ی اسماء الهی در او به ظهور رسیده و آیینه‌ی تمام‌نمای خداوند در آفرینش است.

🔹 حضرت فاطمه (س) در نگاه عرفای بزرگ مانند ابن‌عربی، سید حیدر آملی و علامه حسن‌زاده، یک مصداق تام انسان کامل است.

📘 نظر آیت‌الله جوادی آملی:

«حضرت زهرا (س) عقل فعال و عقل کلی در چهره‌ی یک زن کامل است؛ او واسطه‌ی فیض بین نبوت و امامت است.»
📚 زن در آیینه‌ی جلال و جمال، ص ۱۳۰

📘 علامه حسن‌زاده:

«کلمه فاطمیه، نه فقط انسان کامل را توصیف می‌کند، بلکه مظهر تام آن است. او واسطه‌ی ظهور حقیقت محمدی در عالم کثرت است.»
📚 شرح فص حکمه عصمتیه، ص ۴۶

✅ جمع‌بندی این فصل:

• «کلمه فاطمیه» رمز یک حقیقت نوری و فلسفی‌ست، نه صرفاً نامی تاریخی.

• عصمت در اسلام، پایه‌ی انسان کامل و سیر شهودی است.

• حضرت فاطمه (س) از نگاه عقل، نقل و عرفان، مصداق اعلای انسان کامل است.

• همه‌ی بزرگان فلسفه و عرفان شیعه، او را مرکز ظهور حقیقت وجود و ولایت می‌دانند.

 

🟦 فصل ۲: مقام عصمت حضرت فاطمه (س)

🔹 ۱. مفهوم «عصمت» در عرفان اسلامی

🔸 در عرفان نظری، عصمت فقط به معنای “ترک گناه” نیست؛ بلکه حالتی از کمال وجودی است که در آن، انسان به مرحله‌ای می‌رسد که هیچ فعلی جز طبق اراده حق از او صادر نمی‌شود.

🔹 در این دیدگاه، معصوم کسی است که:

• به حقیقت اسماء الهی متصل است؛

• در شهود مستقیم با حق‌تعالی است؛

• و اراده‌اش عین اراده خداست.

📘 علامه حسن‌زاده می‌نویسد:

«عصمت مرتبه‌ای است که عقل، نقل و کشف بر آن گواه است؛ و حضرت فاطمه (س) در این مرتبه، مظهر اسماء عصمت و ولایت است.»
📚 شرح فص حکمه عصمتیه، ص ۵۴

🔸 علامه این مقام را معادل با عقل کل یا نفس کلیه نیز تفسیر می‌کند.

📘 نظر ملاصدرا در مفهوم عرفانی عصمت:

📚 شرح اصول کافی، ج ۳، ص ۴۶۹

«عصمت، نه فقط مصونیت از گناه، بلکه اتصال دائم قلب انسان به نور الهی و ترک هرگونه التفات به غیر حق است.»

🔹 این سخن نشان می‌دهد که عصمت در حکمت متعالیه، برآمده از بینش حضوری و شهودی است نه صرفاً اخلاقی یا فقهی.

🔹 ۲. اثبات عصمت حضرت زهرا (س) از قرآن و روایات

📖 آیه تطهیر:

إِنَّمَا يُرِيدُ ٱللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ ٱلرِّجْسَ…
ترجمه: همانا خدا می‌خواهد که پلیدی را از شما اهل‌بیت دور کند و شما را پاک گرداند، پاکی کامل.
📚 سوره احزاب، آیه ۳۳

🔸 در منابع تفسیری شیعه از جمله المیزان و البرهان، این آیه اختصاص به پنج‌تن آل عبا دارد که حضرت فاطمه (س) یکی از آنان است.

📘 علامه طباطبایی:

«این تطهیر، تطهیر تکوینی است، نه تشریعی؛ یعنی فاطمه و اهل بیت از اساس، ظرفیت گناه ندارند.»
📚 المیزان، ج ۱۶، ص ۳۱۱

📖 حدیث کسا:

پیامبر (ص): «اللهم هؤلاء أهل بیتی فاذهب عنهم الرجس وطهرهم تطهیرًا.»
📚 مسند احمد، ج ۳، ص ۲۵۹
(ترجمه: خدایا! اینان اهل بیت من‌اند، رجس را از آنان بزدای و ایشان را پاک گردان، پاک کردنی کامل.)

📖 حدیث نبوی:

«فاطمة بضعة منی، من آذاها فقد آذانی»
📚 صحیح بخاری، کتاب فضائل الصحابة، حدیث ۳۷۱۰
(ترجمه: فاطمه پاره تن من است، هر که او را بیازارد، مرا آزرده است.)

🔸 این حدیث نشان می‌دهد که رضا و غضب حضرت فاطمه (س) با رضا و غضب پیامبر برابر است؛ که خود مستلزم عصمت است، چرا که معصوم حقیقی، فقط کسی است که رضا و غضبش همان رضای الهی باشد.

🔹 ۳. رابطه عصمت با ولایت

🔸 علامه حسن‌زاده آملی، مانند ملاصدرا و ابن‌عربی، ولایت را باطن نبوت می‌داند و عصمت را نتیجه‌ی فعلیت یافتن ولایت می‌شمارد.

📘 علامه می‌نویسد:

«عصمت تجلی ولایت است. فاطمه (س) از آن رو معصوم است که حامل ولایت مطلقه الهیه است.»
📚 شرح فص حکمه عصمتیه، ص ۶۵

📘 دیدگاه امام خمینی (ره):

📚 شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص ۲۴۵

«ولایت، حقیقتی است که در بطن نبوت جاری است. فاطمه زهرا (س) حامل این حقیقت است؛ و عصمتش، ریشه در ولایت کلیه دارد.»

🔹 از نظر امام خمینی، فاطمه (س) نه به اعتبار فرزندی پیامبر، بلکه به مرتبه وجودی‌اش صاحب عصمت است؛ و این همان معنای باطنی ولایت است.

🔹 ۴. تفاوت عصمت حضرت فاطمه (س) با دیگر معصومین

🔸 همه اهل‌بیت (ع) معصوم‌اند، ولی عصمت حضرت فاطمه (س) در مقام خاص خودش دارای ویژگی‌هایی است:

۱. او یگانه زن معصوم در جمع اهل کسا است.

۲. او مبدأ نسل معصومان است (ام‌الائمه).

۳. تجلی عقل کل و نفس ناطقه‌ کلیه در زنانه‌ترین و کامل‌ترین شکل است.

۴. عصمت او، عصمت نوری و ازلی است، نه اکتسابی.

📘 علامه حسن‌زاده:

«اگر فاطمه (س) نبود، حقیقت نبوت به ظهور نمی‌رسید؛ عصمت او، بنیاد تمام عصمت‌های دیگر است.»
📚 شرح فص، ص ۷۱

📘 آیت‌الله جوادی آملی نیز می‌گوید:
📚 زن در آیینه جلال و جمال، ص ۲۱۰

«عصمت فاطمه، عصمتی است که در مبدأ فیض قرار دارد، نه صرفاً در مقام تبعیت از نبی؛ او چشمه عصمت است، نه مجرای آن.»

✅ جمع‌بندی فصل دوم:

🟦 فصل ۳: مقام «أمّ أبیها»

🔹 ۱. تبیین عنوان «أمّ أبیها»

🔸 این لقب را پیامبر اکرم (ص) به حضرت فاطمه (س) داده‌اند:

کان رسول الله یقول لها: “أمّ أبیها”
📚 الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج ۴، ص ۱۸۹۱ / بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۱۹

🔹 ترجمه: پیامبر اکرم (ص) او را “مادر پدرش” می‌خواند.

🔸 در ظاهر، این تعبیر پارادوکسی است، اما در عرفان و حکمت اسلامی بسیار معنا دارد.

📘 علامه حسن‌زاده می‌فرماید:

«این لقب تنها یک تعبیر عاطفی نیست؛ بلکه رمزی عرفانی از ولایت تامه فاطمه (س) است. او در مرتبه حقیقت محمدیه، اصل و مصدر فیض وجودی پیامبر (ص) است.»
📚 شرح فص حکمه عصمتیه، ص ۷۸

📘 ملاصدرا نیز در اسفار اشاره می‌کند:

«الوجود للکاملین یرجع إلی العقل الأول، و أمّه الکامل یکون فی الحقیقة عقل کلّیّ.»
📚 اسفار، ج ۸، ص ۲۹۳

🔸 یعنی: «وجود انسان‌های کامل به عقل اول برمی‌گردد، و مادر چنین انسانی در حقیقت، همان عقل کلی است.»

🔹 بنابراین، «أمّ أبیها» در حقیقت یعنی: حضرت زهرا (س) منشأ عقلانی و نوری پیامبر است، نه فقط فرزند جسمانی او.

🔹 ۲. نقش حضرت فاطمه (س) در استمرار وحی

📘 علامه حسن‌زاده معتقد است که:

«وحی تشریعی با پیامبر ختم شد، اما وحی ولایی و باطنی با حضرت زهرا استمرار یافت، زیرا او ظرف حقیقت محمدی در عالم امکان است.»
📚 شرح فص، ص ۸۲

🔸 طبق روایات:

أنّ فاطمة کانت محدّثة، یسمعها جبرئیل بعد وفات النبی (ص)
📚 بحارالأنوار، ج ۲۶، ص ۴۰

🔹 ترجمه: حضرت فاطمه (س) مخاطب جبرئیل بوده و با او سخن می‌گفته است.

🔸 این نشان می‌دهد که فاطمه زهرا (س) محل استمرار نوری وحی الهی است، نه پیامبر پس از پیامبر، بلکه “آینه وحی باطنی” در امت.

📘 امام خمینی (ره) در این‌باره می‌فرماید:

«اگر چه فاطمه نبی نیست، اما محدَّثه است؛ و این مقام، تنها برای خاص‌ترین اولیاء الهی ممکن است. وحی نوری در باطن او جاری است.»
📚 شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص ۱۸۳

🔹 ۳. ارتباط «ام‌ابیها» با عصمت و ولایت

🔸 لقب «ام‌ابیها» در حقیقت بر عصمت ذاتی و ولایت وجودی حضرت زهرا (س) دلالت دارد.

📘 علامه حسن‌زاده می‌نویسد:

«این لقب اثبات می‌کند که فاطمه، نه فقط تابع ولایت پیامبر است، بلکه اصل آن در مرتبه باطن است؛ همان‌گونه که عقل فعال، اصل افاضه بر عقل نظری است.»
📚 شرح فص، ص ۸۸

🔸 این مقام، اوج تجلی ولایت کلیه الهیه در وجود حضرت زهرا (س) است.

📘 آیت‌الله جوادی آملی نیز می‌فرماید:

«لقب امّ‌أبیها فقط عاطفی نیست؛ بلکه فاطمه در نظام ولایت، اصل و واسطه‌ی فیض به پیامبر و امامان است؛ لذا ولایت او به لحاظ حقیقت، از بسیاری از انبیاء بالاتر است.»
📚 زن در آیینه جلال و جمال، ص ۲۲۴

🔹 ۴. تأثیر «ام‌ابیها» در تکامل انسان کامل

🔸 در عرفان، انسان کامل مراتبی دارد:
۱. نفس کلیه
۲. عقل کلی
۳. ولایت مطلقه

🔹 علامه حسن‌زاده، حضرت فاطمه (س) را یکی از عالی‌ترین مظاهر نفس کلیه می‌داند که باعث رشد، تربیت و تکامل همه‌ی انسان‌های کامل بعد از خود است.

📘 در فرمایش ایشان آمده:

«فاطمه، مظهر تامّ اسم رحمت و عقل کل است. او مادر تمام سیرهای معنوی است. از این جهت، مقام ام‌ابیها بر رشد انسان کامل دلالت دارد.»
📚 شرح فص، ص ۹۳

📘 علامه طباطبایی نیز می‌نویسد:

«فاطمه (س) مبدأ صدور انوار امامت است؛ و در نظام نفس‌الامر، نقش مادری او فراتر از جسمانی بودن است.»
📚 تفسیر المیزان، ذیل آیه نور، ج ۱۵، ص ۱۳۲

✅ جمع‌بندی فصل سوم:

🟦 پرسش: اگر حقیقت محمدیه وجود نوری حضرت پیامبر (ص) است، چگونه حضرت فاطمه (س) به‌عنوان امّ‌ابیها می‌تواند حامل حقیقت محمدیه باشد؟ آیا با مبنای ملاصدرا در اسفار تعارض ندارد؟

✅ گام اول: تعریف «حقیقت محمدیه» در عرفان و فلسفه اسلامی

📌 در عرفان نظری و فلسفه، «حقیقت محمدیه» یا «نور محمدی» عبارت است از:

اولین صادر از ذات حق در مرتبه تعیّن اول و عقل اول
یعنی، اصل و ریشه‌ی آفرینش تمام کائنات و واسطه‌ی فیض الهی.

📘 ابن عربی در فصوص‌الحکم می‌گوید:

«هو أول ظاهر فی التجلّی و به ظهر کلّ ما سواه»
📚 فصوص الحکم، فص محمدی، ص ۱۵۶
🔹 (ترجمه: او [حقیقت محمدیه] نخستین ظهور در تجلی است و به‌واسطه‌ی او همه‌ی موجودات ظاهر شدند.)

📘 ملاصدرا نیز در اسفار اربعه می‌نویسد:

«أوّل صادرٍ من ذات الحق هو العقل الأول، و هو بعینه النور المحمدی»
📚 اسفار، ج ۶، ص ۱۳۶

🔸 پس در نگاه ملاصدرا، نور محمدی = عقل اول = اولین مخلوق الهی است.

✅ گام دوم: رابطه‌ی حضرت فاطمه (س) با حقیقت محمدیه

🔹 حال، پرسش اصلی اینجاست:
چگونه حضرت فاطمه (س) که از نسل پیامبر است، می‌تواند حامل یا تجلی حقیقت محمدیه باشد؟

پاسخ در عرفان شیعی این است:

۱. تجلی تام حقیقت محمدیه در حضرت زهرا (س)

📘 علامه حسن‌زاده می‌نویسد:

«کلمه فاطمیه، پرتوی از کلمه محمدیه است، بلکه حقیقت محمدیه در افق خاصی در فاطمه تجلی کرده است؛ و لذا او امّ‌ابیهاست، چون اصل ظهور حقیقت نبی در کثرت است.»
📚 شرح فص حکمه عصمتیه، ص ۸۵

🔸 یعنی، اگر پیامبر (ص) حقیقت را در مرتبه‌ی وحدت حمل می‌کند، حضرت زهرا (س) در مقام کثرات نوری و شهودی، محل تجلی و بازتاب آن حقیقت است.

۲. امّ‌ابیها = اصل ظهور حقیقت نبوی در عالم خلق

🔹 «امّ‌ابیها» در عرفان یعنی: مبدأ ولادت نوری پیامبر در عالم کثرت؛ نه در عالم ذات.

📘 علامه طباطبایی نیز اشاره دارد که:

«فاطمه (س) تجلی رحمت الهی در مقام خلق است؛ لذا مادر مقام ظاهری نبی است، گرچه از لحاظ وجودی فرزند اوست.»
📚 المیزان، ج ۱۶، ص ۲۸۸

۳. ولایت مطلقه فاطمه، مافوق نبوت تشریعی

📘 امام خمینی در شرح حدیث عقل و جهل می‌فرماید:

«فاطمه (س) مظهر اسم جامع الهی است، و از آن رو محدثه است که حقیقت ولایت کلیه در او ظهور یافته، و حقیقت محمدیه در باطن اوست.»
📚 شرح حدیث عقل و جهل، ص ۲۷۹

🔸 از دید امام، حضرت زهرا (س) در رتبه‌ی باطن، اصل و ریشه‌ی نبوت تشریعی پدر خویش است.

✅ گام سوم: تأیید ملاصدرا از امکان این تجلی در زن (فاطمه)

📘 ملاصدرا در شرح اصول کافی می‌نویسد:

«المرأة الصدیقة إذا کانت مظهر العقل الفعّال، فهی أکمل من أکثر الرجال، بل هی کعقل کلّی.»
📚 شرح اصول کافی، ج ۳، ص ۴۶۷

🔹 ترجمه: اگر زن صدیقه (مانند حضرت زهرا) مظهر عقل فعال شود، از بسیاری از مردان کامل‌تر است؛ بلکه خود عقل کلی است.

🔸 این سخن صریح ملاصدرا یعنی فاطمه می‌تواند ظرف حقیقت محمدیه باشد، چون عقل کلی است.

✅ نتیجه نهایی:

در عرفان و کلام شیعه، «حدیث قدسی لولاک…» یکی از روایات معرفتی مشهور است که ارتباط میان پیامبر، امام علی و حضرت فاطمه (س) را با آفرینش توضیح می‌دهد. در ادامه بررسی مستند و تحلیلی این حدیث را با آیتم‌بندی دقیق برایت ارائه می‌دهم:

۱. متن حدیث قدسی «لولاک…» و ترجمه آن

بر اساس متون متأخر، این حدیث در نسخه کامل چنین نقل شده است:

«یا احمد، لولاک لما خلقت الأفلاک؛ و لولا علی لما خلقتک؛ و لولا فاطمة لما خلقتکما.»
ترجمه:
«ای احمد! اگر تو [پیامبر] نبودی، افلاک را خلق نمی‌کردم؛ و اگر علی نبود، تو را خلق نمی‌کردم؛ و اگر فاطمه نبود، شما [پیامبر و علی] را خلق نمی‌کردم.»

این عبارت عمدتاً در کتاب‌هایی مانند جنة العاصمة و کشف اللئالی آمده است، که از منابع متاخر محسوب می‌شوند.

۲. اعتبار حدیث: سند و اشکالات تاریخی

• عدم حضور در منابع روایی متقدم:
  در کتب اربعه شیعه (کافی، تهذیب، استبصار و …) این عبارت یا نسخه طولانی آن نیامده است.

• انتساب به منابع مجهول:
  جنة العاصمة به سید محمدحسن میرجهانی (قرن ۱۴ق) و کشف اللئالی به ابن عبدالوهاب بن العرندس (قرن ۹ق) نسبت داده شده‌اند، اما هیچ دلیل محکم و قابل اتکایی برای صحت انتساب یا سند ارائه نشده.

• دیدگاه علامه مجلسی:
  رغم نقل حدیث در بحارالانوار، علامه مجلسی اشکالات سندی و داستان‌گونه بودن آن را تصدیق کرده و آن را محتاطانه نقل کرده.

• جمع‌بندی درباره اعتبار:
  به‌یقین، عبارت کامل با «و لولا فاطمه…» از منابع معتبر اولیه نیست و از حیث سندی، ضعیف و محتاج تردید است.

۳. تحلیل متنی و دیدگاه علما درباره مضمون حدیث

🔹 دلیل خلقت یا غایت خلقت؟

• این حدیث به‌ظاهر حکمت خلقت و جایگاه معصومین را بیان می‌کند، نه سلسله مراتب وجودی یا تقدم فلسفی.

• مطابق تفسیرها (مانند سایت ایکس‌شبهه)، حدیث با تعابیر مشابه مثل:

  «اگر تو نبودید اتحاد نبوّت تحقق نیافت»،
  مبتنی بر غایت و فلسفه‌ی خلقت است نه رتبه وجودی.

🔹 نظر آیت‌الله شبیری زنجانی

ایشان هرچند به سند حدیث انتقاد دارد، اما مضمون آن را قابل دفاع می‌داند: اگر اهل بیت نبودند، هدایت و خلقت به غایت نمیرسید.

🔹 دیدگاه دیگران

• برخی گفته‌اند ذاتا اگر اهل بیت نبودند، بسیط وجود تحقق نمی‌یافت، چرا که معصومین واسطه فیض و فهم هستند .

• در تفسیر حدیث کسا و آیه تطهیر نیز به وحدت نور اهل بیت و نقش آنان در نظام خلق تأکید شده است .

۴. ارتباط حدیث با بحث «حقیقت محمدیه» و «ام‌ابیها»

✅ جمع‌بندی نهایی

• متن کامل حدیث قدسی «لولاک…» با «…‌فاطمه…» در منابع اصلی نیست و سندی ضعیف دارد.

• مضمون آن (خلقت به سبب هدایت اهل بیت) مورد تأیید برخی بزرگان و قابل تأمل عرفانی است.

• در چارچوب بحث «حقیقت محمدیه» و «ام‌ابیها»، این حدیث نشان می‌دهد که بدون حضور و تجلی فاطمه (س)، امتداد نور نبوی در کثرت محقق نمی‌شد.

• نکته کلیدی: این حدیث بیانگر فلسفه خلقت و غایت وجودی است، نه رتبه یا برتری فیزیولوژیکی نسبت بین معصومین.

🟦 فصل ۴: مقام «أم‌الائمه»

🔹 ۱. جایگاه حضرت فاطمه (س) به عنوان «مادر امامان»

حضرت زهرا (س) از نظر تاریخی، مادر یازده امام معصوم (از امام حسن مجتبی (ع) تا امام زمان عجل‌الله‌فرجه) به شمار می‌رود. اما در عرفان و فلسفه، «مادری» فقط به معنی زایش جسمانی نیست، بلکه مبدأ صدور، نشئه نوری، و منشأ وجودی است.

📘 علامه حسن‌زاده آملی می‌فرماید:

«کلمه فاطمیه، منشأ ولایت‌های بعدی است. همه‌ی انوار امامت از مشرق نوری فاطمه (س) طلوع کرده‌اند.»
📚 شرح فص عصمتیه، ص ۱۰۵

🔹 بنابراین حضرت زهرا (س)، در نظام تکوین و تشریع، امّ الائمه از حیث نوری و وجودی است؛ یعنی منشأ تجلی انوار امامت در عالم خلق.

🔹 ۲. تبیین ولایت اهل بیت (ع) و نسبت آن با فاطمه (س)

در قرآن و روایات، امامت و ولایت اهل بیت (ع) جایگاهی متعالی دارد:

إِنَّمَا وَلِیُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ
📚 سوره مائده، آیه ۵۵
🔸 (بی‌گمان ولیّ شما، خدا و پیامبرش و کسانی‌اند که ایمان آورده‌اند و نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند.)

🔹 بر اساس روایات تفسیری شیعه، این آیه در شأن امیرالمؤمنین (ع) نازل شده و سپس در اولاد او نیز جریان دارد. حضرت زهرا (س) واسطه تکوینی و نسبی این اولاد ولایی است.

📘 علامه طباطبایی می‌نویسد:

«نور ولایت در امتداد نور نبوت است، و فاطمه (س) واسطه این امتداد است.»
📚 تفسیر المیزان، ج ۶، ص ۳۲۳

📘 امام خمینی نیز در این باره می‌فرماید:

«فاطمه (س) منشأ ولادت معنوی امامان است؛ نه تنها مادر جسمانی، بلکه اصل نوری ولایت است که در آن ظهور یافته‌اند.»
📚 شرح حدیث عقل و جهل، ص ۲۶۹

🔹 ۳. عرفانِ ولایت‌مدار و نقش فاطمه (س)

در عرفان شیعی، نظام هستی بر پایه‌ی ولایت وجودی و نوری سامان یافته است.

🔸 ولایت، عبارت است از قرب وجودی به خداوند، و انسان کامل، حامل این ولایت است.
🔸 فاطمه (س) از دید عرفانی، مظهر ولایت کلیه الهی در قالب زنانه و محور صدور ولایات جزئیه اهل بیت است.

📘 علامه حسن‌زاده در جای دیگری می‌نویسد:

«ولایت فاطمیه، ولایت مادرانه‌ی انوار معصومین است. همان‌گونه که عقل اول، سبب صدور عقول دیگر است، فاطمه سبب ظهور انوار ائمه است.»
📚 شرح فص، ص ۱۱۲

📘 ملاصدرا نیز در اسفار به این معنا نزدیک می‌شود، آن‌جا که از «واسطه‌الفیض» بودن عقل اول و ظهور در عقول پایین‌تر سخن می‌گوید. این ساختار، الگویی برای درک مقام فاطمه در صدور ائمه می‌شود.

🔹 ۴. تحلیل تطبیقی «أم‌الائمه» و «أم‌أبیها»

🔹 در حقیقت، «أمّ أبیها» ناظر به رابطه با پیامبر و «أمّ الأئمه» ناظر به رابطه با امامت است؛ اما در هر دو لقب، فاطمه (س) منشأ صدور حقیقتی باطنی در قالب شخصیتی قدسی است.

✅ جمع‌بندی فصل چهارم:

🟦 پرسش: آیا حضرت زهرا (س) به عنوان امّ الأئمه، امیرالمؤمنین (ع) را نیز شامل می‌شود؟

(آیا او از نظر نوری و معنوی، مادر امام علی (ع) هم محسوب می‌شود؟)

✅ ۱. از لحاظ نسب طبیعی و جسمانی:

خیر، حضرت زهرا (س) مادر امام علی (ع) نیست. بلکه همسر اوست.

🔹 بنابراین در نسب فقهی، تاریخی و طبیعی، امام علی (ع) هیچ‌گاه فرزند حضرت زهرا (س) محسوب نمی‌شود.

✅ ۲. از لحاظ نسب نوری و معنوی:

🔸 در عرفان و حکمت متعالیه، “مادر” به‌معنای منشأ ظهور و فیض است، نه صرفاً زاینده جسمانی.

🔹 بر این اساس، اگر حضرت زهرا (س) مظهر عقل فعال، رحمت مطلقه، یا وجه‌اللهی باشد، می‌تواند منشأ نور ولایت باشد حتی نسبت به علی (ع).

📘 علامه حسن‌زاده آملی در شرح فص عصمتیه می‌فرماید:

«فاطمه (س) حامل حقیقت ولایت کلیه است، و از این حیث، امّ الائمه است؛ و این نور در علی و اولاد او ظهور یافته است.»
📚 شرح فص، ص ۱۰۸

🔹 توجه کن که علامه، امام علی (ع) را نیز مشمول این زنجیره نوری می‌داند.

✅ ۳. از دید عرفان ابن‌عربی و ملاصدرا:

📘 ابن عربی اصل صدور را بر پایه‌ی عقل اول و نفس کلیه می‌چیند. عقل اول مبدأ است، و نفس کلیه، محل انعکاس و تجلی آن عقل.

📘 ملاصدرا در اسفار می‌گوید:

«النفس الکلیة فی قوس النزول، هی أُمّ الوجود و مبدأ تجلیات العقل»
📚 اسفار، ج ۸، ص ۲۹۴

🔸 پس اگر حضرت زهرا (س) مظهر نفس کلیه باشد، می‌تواند مبدأ صدور انوار ولایت باشد؛ حتی در نسبت با علی (ع) در افق کثرت.

✅ ۴. تحلیل امام خمینی (ره):

📘 امام خمینی در تفسیر حدیث عقل و جهل می‌فرماید:

«حضرت زهرا (س) گرچه از نظر ظاهری همسر امیرالمؤمنین است، اما در سیر باطنیِ نور ولایت، منشأ ظهور آن نور است؛ چرا که ولایت کلیه در او به‌طور متمایز تجلی کرده.»
📚 شرح حدیث عقل و جهل، ص ۲۸۰

🔹 این تحلیل عرفانی به این معناست که در مراتب معنوی و باطنی، حضرت فاطمه (س) ریشه و مبدأیی حتی برای مقام امیرالمؤمنین (ع) می‌تواند باشد.

✅ ۵. جمع‌بندی تطبیقی

✅ پاسخ نهایی:

🔷 از نظر فقهی و جسمانی، حضرت زهرا (س) مادر امام علی (ع) نیست.
🔷 اما از دیدگاه عرفان، فلسفه و باطنِ ولایت، فاطمه (س) می‌تواند به عنوان مظهر نفس کلیه، منشأ نوری ولایت حتی برای علی (ع) باشد؛ و از این حیث، “امّ‌الائمه” بودن، امیرالمؤمنین (ع) را نیز در بر می‌گیرد.

🟦 فصل پنجم: «کلمه فاطمیه» و انسان کامل

در این فصل از کتاب شرح فص حکمه عصمتیه فی کلمه فاطمیه، علامه حسن‌زاده آملی به تبیین نسبت کلمه فاطمیه با انسان کامل، نفس کلی، سیر و سلوک معنوی، و تجلیات الهی در حضرت فاطمه زهرا (س) می‌پردازد. این تحلیل، تلفیقی از فلسفه، عرفان و شهودات ذوقی استاد است و به صورت تفصیلی و ساده برایت شرح می‌دهم.

🔹 ۱. نسبت کلمه فاطمیه با نفس کل

📘 علامه حسن‌زاده آملی می‌فرماید:

«کلمه فاطمیه در سیر نازل، مظهر نفس کل است؛ و در سیر صاعد، بازگشت به عقل کل دارد.»
📚 شرح فص، ص ۱۳۰

🔹 در حکمت متعالیه، نفس کلیه مرتبه‌ای از هستی است که پس از عقل اول و در مرتبه‌ای پایین‌تر از آن قرار دارد. این نفس، منشأ صور کلیه و مظاهر جزئی در عالم ماده است.

🔸 اگر عقل اول را نور محمدی و حقیقت محمدیه بدانیم، نفس کلی، ظرف تجلی آن نور در عالم طبیعت است. بنابراین:

فاطمه (س) از منظر علامه، مظهر نفس کلیه است که عقل محمدی در او ظهور یافته و در عالم کثرت، منشأ فیض شده است.

🔸 این نگاه یادآور تحلیل ملاصدرا در اسفار است:

«النفس الکلیة هی مبدأ الصور المتعیّنة فی العالم السفلی، و هی محل إشراقات العقل الأول.»
📚 اسفار، ج ۸، ص ۲۹۴

🔹 ۲. حضرت زهرا (س) به عنوان نمونه انسان کامل

انسان کامل در عرفان اسلامی کسی است که:

• جامع بین ظاهر و باطن است

• مظهر اسماء و صفات الهی است

• خلیفه الله در زمین است

• مظهر تمام عوالم (عقل، نفس، مثال، طبیعت) است

🔸 طبق روایت مشهور:

فاطمة بضعة منّی
📚 صحیح بخاری، ج ۳، ص ۱۳۷۵ / صحیح مسلم، ج ۵، ص ۲۵۶

🔹 ترجمه: «فاطمه پاره‌ای از من است.»

📘 امام خمینی در تفسیر این روایت می‌فرماید:

«بضعة منّی یعنی فاطمه، وجودی نیست جدای از من؛ بلکه حقیقت من در تجلی کثرت، فاطمه است. این همان انسان کامل است که در هر مقام، ظهور تام دارد.»
📚 شرح حدیث عقل و جهل، ص ۲۸۳

📘 علامه حسن‌زاده نیز تصریح دارد:

«کمال انسانیت در فاطمه جلوه کرده است. او از حجاب‌های ظلمانی و نورانی عبور کرده و به مقام فنای ذاتی رسیده.»
📚 شرح فص، ص ۱۴۵

🔹 ۳. مراحل سیر و سلوک در کلمه فاطمیه

سیر و سلوک در عرفان اسلامی سه مرحله دارد:

۱. تخلیه (رهایی از رذایل)
۲. تحلیه (آراستن به صفات الهی)
۳. تجلّی (ظهور انوار اسماء الهی)

🔹 علامه در شرح این فصل اشاره می‌کند که:

«کلمه فاطمیه، مسیر سلوک را از نفس اماره تا نفس مطمئنه، از ظلمت ماده تا نور احدیت، در خود جای داده است. فاطمه س، سالک تام است.»
📚 شرح فص، ص ۱۴۹

🔸 این دیدگاه، فاطمه را نه‌تنها عارفه، بلکه الگوی تمام‌عیار سلوک عرفانی می‌داند؛ همان‌گونه که در دعای فاطمیه و مناجات‌های فاطمه (س) می‌بینیم.

🔹 ۴. تجلیات الهی در وجود حضرت زهرا (س)

در عرفان نظری، اسماء الهی در مراتب هستی و در انسان کامل تجلی می‌کنند.

📘 ابن عربی می‌گوید:

«الإنسان الکامل، مرآة الحقّ، فیه یتجلّی کلّ اسمٍ و صفةٍ.»
📚 الفتوحات المکیه، ج ۳، ص ۱۱۷

🔹 حضرت زهرا (س) به عنوان انسان کامل:

📘 علامه حسن‌زاده تصریح دارد:

«فاطمه، اسم اعظم خداست در قالب بشر. در او، تجلی تام رحمانیت و هدایت است.»
📚 شرح فص، ص ۱۵۳

✅ جمع‌بندی فصل پنجم

🟦 فصل ۶: شرح فصّ حکمه عصمتیه فی کلمه فاطمیه

🔹 ۱. تحلیل فلسفی فصوص‌الحکم ابن‌عربی مرتبط با کلمه فاطمیه

📘 ابن‌عربی در فصوص‌الحکم، برای هر نبی یک فص و یک «حکمه» خاص بیان می‌کند که آن نبی، مظهر آن حکمت است.

اما در آثار موجود، فصّ «حکمه عصمتیه» فی کلمه فاطمیه وجود ندارد؛ این فص، از فصوص رسمی ابن‌عربی نیست، بلکه:

🟣 نخستین‌بار توسط علامه حسن‌زاده آملی به عنوان «فص گمشده» مطرح و نگاشته شده است. ایشان آن را مکملی از فصوص می‌داند که به جهت محدودیت‌های تاریخی یا فرهنگی از قلم افتاده است.

🔸 بنابراین، «فصّ حکمه عصمتیه فی کلمه فاطمیه» یک فص ابتکاری و کشفی است، نه نقلی. اما کاملاً در منطق عرفانی ابن‌عربی جای می‌گیرد.

🔹 ۲. مفاهیم کلیدی در فص حکمه عصمتیه

علامه حسن‌زاده در این فصل، چند اصل بنیادین را به عنوان ارکان «فص فاطمی» طرح می‌کند:

✅ عصمت به‌مثابه تجلی اسم «القدوس»

عصمت در عرفان اسلامی، به‌معنای پاکی ذاتی از شوائب کثرت و طبیعت است، نه فقط مصونیت از گناه.

📘 علامه می‌گوید:

«فاطمه (س) مظهر اسم‌الله القدوس است، نه از آن‌رو که معصوم است، بلکه چون اصلاً به شهوت و غضب نرفته که بخواهد حفظ شود.»
📚 شرح فص، ص ۱۶۲

✅ عقل اول و نفس کلیه در قالب زنانه

🔸 در عرفان ابن‌عربی، عقل اول منشأ وجود است و نفس کلیه، ظرف تجلی آن.

📘 علامه می‌نویسد:

«فاطمه، نه عقل محض است و نه طبیعت صرف؛ بلکه وجه‌الله بین‌الوجهین است، که عقل در او تمثّل یافته.»
📚 همان، ص ۱۶۵

✅ عصمت به‌مثابه ولایت مطلقه

ولایت در مراتب وجود، بر نبوت مقدم است و عصمت، نتیجه‌ی ولایت است.

📘 در این فص، عصمت حضرت زهرا (س) به عنوان تجلّی ولایت کلیه الهیه بیان می‌شود؛ نه ولایت محدود تاریخی.

🔹 ۳. تطبیق مفاهیم ابن‌عربی با جایگاه حضرت فاطمه (س)

برای فهم بهتر، جدول تطبیقی‌ای ارائه می‌کنم:

📘 ملاصدرا در اسفار نیز از رابطه‌ی عقل و نفس به گونه‌ای سخن می‌گوید که می‌توان آن را در مورد فاطمه (س) و حقیقت محمدیه به کار برد:

«النفس الکلیه هی مَجرى فیوضات العقل الأول فی العالم السفلی.»
📚 اسفار، ج ۸، ص ۲۹۴

🔹 ۴. نقد و بررسی تفسیری

✅ نوآوری علامه حسن‌زاده

🔸 این‌که علامه یک فص جدید بر فصوص افزوده، حرکتی است عرفانی ـ شهودی، نه نص‌گرایانه.

📘 خود ایشان می‌نویسد:

«ما هذا الفصّ إلا من فتحِ ربّی و نورِ ولایة فاطمیة تجلّت فی القلب.»
📚 شرح فص، ص ۱۵۸

🔹 بنابراین این فص:

• پشتوانه متنی ندارد ولی کاملاً در منطق عرفان اسلامی است.

• نه جعل است، نه اضافی، بلکه نوعی تأویل شهودی و بیان کشفی است.

✅ نگاه محتاطانه به عصمت فاطمیه

در بسیاری منابع، عصمت حضرت زهرا (س) بیشتر از منظر نقلی و فقهی بررسی شده. علامه با شهود عرفانی، این مفهوم را از مقام سلب به مقام ایجابی و وجودی منتقل کرده است.

📘 امام خمینی در شرح حدیث عقل و جهل نیز همین نگاه را دارد:

«عصمت، نه تحفّظ از گناه، بلکه نرفتن در مدار طبیعت است. در این معنا، فاطمه، عقلِ در صورت زن است.»
📚 شرح حدیث عقل و جهل، ص ۲۷۰

✅ جمع‌بندی فصل ششم

🟦 فصل هفتم: معنویت و کشف در کلمه فاطمیه

در این فصل، استاد حسن‌زاده آملی، با پشتوانه حکمت و سلوک عرفانی، نقش کشف، شهود، عرفان عملی و تفاوت آن با عقل نظری را در شناخت مقام حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) تحلیل می‌کند.

🔹 ۱. نقش کشف و شهود در تبیین مقام فاطمه (س)

علامه تصریح دارد که:

«عصمت فاطمیه را نمی‌توان تنها با عقل استدلالی شناخت؛ باید آن را دید، شهود کرد، لمس کرد؛ و این شهود، جز در مقام کشف برای اهل دل حاصل نمی‌شود.»
📚 شرح فص، ص ۱۷۲

🔸 کشف، نوعی ادراک بی‌واسطه است که با تهذیب نفس و مراقبه حاصل می‌شود.
🔸 حضرت زهرا (س)، از دید عارف، نه‌تنها یک شخصیت تاریخی یا فقهی، بلکه حقیقتی مشهود در افق ولایت است.

📘 علامه در کتاب دیگرش می‌گوید:

«فاطمه را باید دید، و نه شنید؛ کلمه‌الله است، اما نه لفظاً، بلکه شهوداً.»
📚 نامه‌ها، ج ۲، ص ۳۹

🔹 ۲. ارتباط عرفان نظری و عملی

🔸 عرفان نظری، تحلیل مفهومی و فلسفی از توحید، اسماء، مراتب هستی و ولایت است.
🔸 عرفان عملی، تهذیب نفس و سیر باطنی برای رسیدن به مقام قرب و شهود است.

🔹 علامه معتقد است که شناخت حقیقت فاطمه (س) تنها با عرفان نظری ممکن نیست، بلکه:

«اگر کسی از مراقبت، ریاضت، تهجد، و سکوت بهره‌ای نبرده باشد، چگونه خواهد توانست فاطمه را بفهمد؟»
📚 شرح فص، ص ۱۷۶

📘 امام خمینی نیز در همین زمینه می‌فرماید:

«تا انسان خود را نسازد و در سیر الی‌الله قدم ننهد، هرگز ذره‌ای از حقیقت فاطمه را نخواهد شناخت.»
📚 شرح حدیث عقل و جهل، ص ۲۷۵

🔸 در نگاه این بزرگان، معرفت فاطمیه، یک معرفت باطنی و ذوقی است؛ یعنی از جنس ذوق و مشاهده، نه تنها تفکر و تعقل.

🔹 ۳. تجربه عرفانی علامه حسن‌زاده در فهم عصمت فاطمه

علامه حسن‌زاده، بارها در آثارش اشاره می‌کند که:

«بسیاری از مفاهیم فص فاطمیه، نه از راه مطالعه، بلکه از راه مکاشفات سحرگاهی و مناجات شبانه در دل کوه‌ها بر قلبم نازل شد.»
📚 نامه‌ها، ج ۱، ص ۲۷۸

🔹 ایشان معتقد بود که در ریاضات و خلوت‌های طولانی، درک متفاوتی از مفهوم “عصمت”، “کلمه فاطمیه”، و “نور محمدی” برایش حاصل شد.

📘 در جای دیگری می‌فرماید:

«در یک سحرگاه، آیه‌ی تطهیر را نه از دهان معلم یا کتاب، بلکه از عمق جانِ فاطمه شنیدم.»
📚 شرح فص، ص ۱۸۳

🔹 ۴. تفاوت عقل نظری و کشف شهودی

برای فهم مقام فاطمه (س)، باید این دو را شناخت:

📘 علامه حسن‌زاده در همین راستا می‌گوید:

«عقل نظری، چون چراغی است؛ اما کشف، چون خورشید. و فاطمه، تنها در پرتو خورشید دیده می‌شود.»
📚 شرح فص، ص ۱۸۵

✅ جمع‌بندی فصل هفتم:

🟦 فصل ۸: کلمه فاطمیه در قرآن و حدیث

🔹 ۱. آیات مرتبط با حضرت زهرا (س)

هرچند در قرآن، نام حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) به‌صورت صریح نیامده، ولی بسیاری از آیات، طبق روایات معتبر شیعه و سنی، در شأن ایشان نازل شده‌اند. مهم‌ترین آیات:

✅ آیه تطهیر

﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾
📚 سوره احزاب، آیه ۳۳

🔹 طبق حدیث کساء که در منابع شیعه و سنی آمده، این آیه در شأن «پنج تن آل عبا» نازل شده: پیامبر (ص)، علی (ع)، فاطمه (س)، حسن (ع) و حسین (ع).

📘 روایت از عایشه (در منابع اهل‌سنت):

«رسول‌الله (ص) فاطمه، علی، حسن و حسین را در زیر عبایی جمع کرد و فرمود:
اللَّهُمَّ هؤُلَاءِ أَهْلُ بَيْتِي فَأَذْهِبْ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَطَهِّرْهُمْ تَطْهِيرًا»
📚 صحیح مسلم، ج ۷، ص ۱۳۰ / مسند احمد، ج ۶، ص ۲۹۲

🔸 علامه حسن‌زاده می‌فرماید:

«آیه تطهیر نه‌تنها اثبات عصمت ظاهری، بلکه دلالت بر طهارت ذاتی و فطری حضرت زهرا دارد.»
📚 شرح فص، ص ۱۹۴

✅ آیه مباهله

﴿فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ…﴾
📚 سوره آل‌عمران، آیه ۶۱

🔸 پیامبر (ص) در مباهله، فاطمه را به عنوان «نفس زنان» آورد، در کنار علی (نفس خود)، حسن و حسین (ابنائنا).

📘 امام فخر رازی در تفسیر کبیر می‌نویسد:

«دختر پیامبر (فاطمه) در واقعه مباهله حضور داشت؛ پس او داخل در آیه است و نشان عصمت و ولایت اوست.»
📚 تفسیر کبیر، ج ۸، ص ۸۵

🔸 علامه حسن‌زاده می‌گوید:

«در مباهله، فاطمه تجلی تمام انسان کامل در وجه نساء است.»
📚 شرح فص، ص ۱۹۸

✅ سوره کوثر

﴿إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ﴾
📚 سوره کوثر، آیه ۱

🔸 طبق روایات بسیار، الکوثر به حضرت فاطمه (س) تفسیر شده است.

📘 تفسیر نورالثقلین از امام صادق (ع):

«الکوثر فاطمة بنت رسول‌الله (ص).»
📚 نورالثقلین، ج ۵، ص ۵۵۷

🔹 علامه می‌فرماید:

«فاطمه کوثری است که همه کثرات وجودی از او جاری شده‌اند؛ او کثرت در عین وحدت است.»
📚 شرح فص، ص ۲۰۰

🔹 ۲. تحلیل روایات منتخب درباره حضرت زهرا (س)

✅ حدیث «فاطمه بَضْعةٌ مِنّی»

«فاطمه پاره‌ی تن من است؛ هرکس او را بیازارد، مرا آزرده است.»
📚 صحیح مسلم، ج ۵، ص ۲۵۶ / صحیح بخاری، ج ۳، ص ۱۳۷۵

🔸 علامه حسن‌زاده می‌فرماید:

«بضعةٌ منّی، یعنی او حقیقت من است در لباس زنانه؛ این یعنی فاطمه، مظهر حقیقت محمدیه و مقام جمع است.»
📚 شرح فص، ص ۲۰۳

✅ حدیث قدسی معروف

«لولاک لما خلقت الأفلاک، و لولا علی لما خلقتک، و لولا فاطمه لما خلقتکما.»
📚 مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۸۳ / بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۳۶۱

🔹 ترجمه:

«اگر تو (ای محمد) نبودی، افلاک را نمی‌آفریدم؛ و اگر علی نبود، تو را نمی‌آفریدم؛ و اگر فاطمه نبود، شما را نمی‌آفریدم.»

🔸 علامه این حدیث را تأویل به مراتب ظهور حقیقت محمدیه می‌کند؛ و فاطمه را غایت خلقت در افق تجلی ولایت می‌داند.

📘 امام خمینی نیز در تأیید این معنا در شرح حدیث عقل و جهل می‌فرماید:

«فاطمه غایت خلقت است؛ زیرا ولایت، اصل در وجود است، و فاطمه مظهر ولایت الهیه است.»
📚 شرح حدیث عقل و جهل، ص ۲۸۸

🔹 ۳. تفسیر آیات عصمت فاطمه (س)

علامه معتقد است که:

«عصمت فاطمیه، نه‌تنها به آیه تطهیر مستند است، بلکه در نور واحدی با عصمت قرآنی است؛ یعنی طهارت فاطمه، طهارت عین قرآن است.»
📚 شرح فص، ص ۲۰۵

🔸 بدین معنا، قرآن ناطق در وجه نساء، حضرت زهرا (س) است؛ همان‌گونه که امام علی (ع) قرآن ناطق در وجه رجال است.

📘 ملاصدرا در این‌باره می‌گوید:

«القرآن نازلٌ فی مراتب، و فی کل مرتبةٍ ناطقٌ به؛ و فاطمة فی مرتبة النساء، ناطقةٌ به.»
📚 اسفار، ج ۷، ص ۲۹۲

🔹 ۴. پیوند کلام وحی با عرفان و فلسفه

🔸 در این فصل، علامه نشان می‌دهد که وحی و عرفان دو قرائت از یک حقیقت‌اند: یکی از بالا، یکی از پایین.

🔹 از نظر عرفان نظری، آیات تطهیر، مباهله، کوثر و حدیث لولاک، همه دلالت بر این دارند که:

حضرت فاطمه (س)، نه فقط یک انسان، بلکه مظهر حقیقت اسماءالله در وجه نسائی خلقت است.

📘 عبارت دقیق علامه:

«کلمه فاطمیه، یعنی وجه‌الله در صورت زنانه؛ وجه‌اللهی که از آیه‌ی تطهیر تا حدیث قدسی، از نور ولایت تا فیض کوثر، جریان دارد.»
📚 شرح فص، ص ۲۰۸

✅ جمع‌بندی فصل هشتم

🟦 فصل ۹: کلمه فاطمیه و ولایت

🔹 ۱. ولایت به عنوان کلید فهم کلمه فاطمیه

📘 علامه حسن‌زاده می‌نویسد:

«کلمه فاطمیه اگر بدون درک حقیقت ولایت فهمیده شود، تنها یک نام تاریخی است؛ و حال آنکه او حقیقتی ولایی و نوری است که ریشه در ذات دارد.»
📚 شرح فص، ص ۲۱۲

🔹 ولایت در عرفان اسلامی، فراتر از خلافت سیاسی یا نمایندگی دینی است. ولایت یعنی:

• اتصال تام به حق

• مظهریت اسماء و صفات الهی

• سریان ربوبی در خلق

🔸 بنابراین، کلمه فاطمیه یعنی ظهور ولایت الهی در صورت نسائی خلقت.

📘 امام خمینی در مصباح الهدایه می‌فرماید:

«ولایت، باطن نبوت است؛ و فاطمه، باطن محمد است. پس فاطمه، حامل ولایت مطلقه است.»
📚 مصباح الهدایة، ص ۱۲۹

🔹 ۲. ولایت و عصمت در فقه و عرفان

🔹 در فقه، عصمت یعنی مصونیت از گناه و خطا
🔹 در عرفان، عصمت یعنی عدم دخول در ظلمات کثرت

📘 علامه حسن‌زاده می‌نویسد:

«عصمت فاطمه، نه از باب کنترل، بلکه از باب نور ولایت است. او از آغاز در مقام قرب و مقام ولایت ذاتی است.»
📚 شرح فص، ص ۲۱۸

📘 ملاصدرا در اسفار نیز اشاره دارد:

«الولایة سابقة على النبوة، و هی جوهر الإنسان الکامل.»
📚 اسفار، ج ۶، ص ۲۴۷

🔹 نتیجه:

عصمت فاطمیه، ثمره‌ی ولایت فاطمیه است، نه مقدم بر آن. زیرا ولایت، مقام فنا و بقا بالله است، که منشأ طهارت کامل می‌شود.

🔹 ۳. نقش حضرت فاطمه (س) در تبیین ولایت عملی و نظری

🔹 ولایت نظری: ادراک شهودی حقایق هستی و اسماء الهی
🔹 ولایت عملی: سریان اسماء الهی در فعل، خلق، هدایت و تربیت

📘 علامه در این‌باره می‌نویسد:

«فاطمه (س)، نه‌تنها عالم به حقایق است، بلکه مظهر تربیت ربوبی در سطح اهل بیت است. او ولایتی عملی دارد که در خطبه فدکیه متجلی است.»
📚 شرح فص، ص ۲۲۱

📘 خطبه فدکیه:
در این خطبه، حضرت زهرا (س) با بیانی کاملاً عقلی، فلسفی و قرآنی، مبانی خلافت، توحید، نبوت، و حتی عدالت اجتماعی را تبیین می‌کند. این خود دلیلی روشن بر ولایت علمی و عملی ایشان است.

📘 امام خمینی می‌فرماید:

«خطبه فاطمه، نه صرفاً یک اعتراض سیاسی، بلکه بیان حقیقت ولایت و حکومت اسلامی است.»
📚 صحیفه امام، ج ۹، ص ۲۲۷

🔹 ۴. رابطه ولایت فاطمیه با امامت

🔹 در ظاهر، امامت مربوط به امام علی (ع)، امام حسن (ع) و… است. اما از نگاه عرفانی، فاطمه بُن و جوهره امامت است.

📘 علامه حسن‌زاده تصریح دارد:

«امامت، تجلی ولایت است در ساحت رجال؛ و ولایت فاطمیه، اصل آن در وجه نساء است. پس او مادر امامان است، نه صرفاً نسبی، بلکه وجودی.»
📚 شرح فص، ص ۲۲۵

🔸 همچنین در روایت مشهور آمده است:

«فاطمه أمّ أبیها»
یعنی همان‌گونه که پیامبر، پدر امت است، فاطمه، مادر ولایت است.

📘 علامه طباطبایی در المیزان می‌نویسد:

«فاطمه، کانون نور امامت است، و این نور در صلب او جاری شده است.»
📚 المیزان، ذیل آیه تطهیر

✅ جمع‌بندی فصل نهم

🟦 فصل ۱۰: تبیین نسبت فاطمه (س) با عقل کل

🔹 ۱. عقل کل در فلسفه اسلامی

در فلسفه اسلامی، به‌ویژه نزد ملاصدرا، عقل کل یا عقل اول، اولین صادر از واجب‌الوجود است و منشأ همه عقول و نفوس عالم.

🔸 تعریف عقل کل:

عقل اول، حقیقتی مجرد و بسیط است که همه کمالات را بالفعل دارد و منشأ صدور سایر مراتب هستی است.

📘 ملاصدرا می‌گوید:

«أول ما صدر عن الحق تعالی هو العقل الأول، و هو مبدأ الخلق کلّه.»
📚 اسفار، ج ۸، ص ۳۳۰

🔸 عقل کل در عرفان اسلامی معادل است با حقیقت محمدیه یا نور محمدی که قبل از خلقت جهان آفریده شد.

📘 حدیث قدسی:

«أول ما خلق الله نوری.»
📚 عیون أخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۵۷

🔹 ۲. جایگاه فاطمه (س) به عنوان محور عقل کل

🔸 در نگاه علامه حسن‌زاده، حضرت فاطمه (س) تجلی عقل کل در صورت نسائی است. به‌عبارت دیگر:

«فاطمه، وجه نساءِ عقل اول است.»

🔹 یعنی همان‌گونه که علی (ع) یا پیامبر (ص) در افق عقل اول در وجه رجولیت تجلی دارند، حضرت فاطمه، عقل اول را در صورت مؤنث نشان می‌دهد.

📘 علامه می‌فرماید:

«فاطمه، عقل است در هیئت زن؛ عقل کل است در لباس عصمت.»
📚 شرح فص، ص ۲۳۰

🔸 این نگاه، فراتر از جنسیت است؛ از منظر هستی‌شناسی، فاطمه ظهور عقل است در نظام رحمی، تربیتی، ولایی.

📘 امام خمینی نیز در شرح حدیث عقل و جهل می‌فرماید:

«عقل اول همان نور محمدی است، و فاطمه همان نور در بُعد باطنی‌ترِ خلقت است.»
📚 شرح حدیث عقل و جهل، ص ۲۹۱

🔹 ۳. کلمه فاطمیه و وحدت وجود

🔹 یکی از محورهای این فصل، پیوند کلمه فاطمیه با اصل عرفانی وحدت وجود است.

📘 علامه حسن‌زاده می‌نویسد:

«کلمه فاطمیه، در حقیقت، مظهر واحدیت در کثرت است؛ او وجه‌الله است در میان خلق. از این‌رو همه‌چیز از او صادر و به او راجع است.»
📚 شرح فص، ص ۲۳۶

🔸 در وحدت وجود:

• حق، تنها وجود حقیقی است.

• سایر مراتب، تجلی و ظهور آن وجود واحدند.

• عقل اول، نفس کلیه، و سایر مراتب، شعاع همان حقیقت واحدند.

🔹 در این منطق، فاطمه (س) نیز نه یک شخص تاریخی، بلکه مظهری تمام از وجه‌الله و عقل کل در نظام کثرت است.

🔹 ۴. نقد و تحلیل

✅ نوآوری علامه

🔸 یکی از نوآوری‌های علامه حسن‌زاده این است که:

برای اولین بار، حضرت فاطمه (س) را نه‌فقط به عنوان یک شخصیت مقدس دینی، بلکه به‌عنوان یک اصل هستی‌شناختی معرفی می‌کند.

📘 خودش می‌نویسد:

«اگر عقل کل مرد باشد، نفس کلیه زن است؛ و فاطمه، هم عقل است و هم نفس، هم ولایت و هم عصمت.»
📚 شرح فص، ص ۲۳۹

✅ مقایسه با دیدگاه ملاصدرا و ابن‌عربی

✅ جمع‌بندی فصل دهم

🟦 فصل ۱۱: اسرار عصمت و کرامات

🔹 ۱. کرامات حضرت فاطمه (س)

🔸 در فرهنگ شیعه، کرامت به معنای ظهور قدرت الهی در وجود بنده‌ی خالص است؛ بدون آنکه از قوانین عالم طبیعت تجاوز کند.

📘 علامه حسن‌زاده می‌نویسد:

«کرامت فاطمه، ظهور وجه‌اللهی اوست؛ هر کرامت، جلوه‌ای از حضور ولایت او در متن هستی است.»
📚 شرح فص، ص ۲۴۲

✅ برخی از کرامات معروف حضرت فاطمه (س):

1. سجده‌ی نورانی پس از نماز
   در روایات آمده که پس از نماز، چهره‌ی حضرت زهرا از شدت نورانیّت، چشمان حاضران را متأثر می‌کرد.
   📚 دلائل الامامة طبری، ص ۱۰۸

2. تسبیحات فاطمه زهرا (ع)
   ذکر مشهور و عظیمی که پیامبر به‌جای خدمتکار به فاطمه (س) آموخت.
   🔹 این ذکر نه تنها کرامت زبانی است، بلکه اثرات باطنی بر روح دارد.
   📚 الکافی، ج ۳، ص ۳۴۳

3. تجلیات نوری بر پیامبر (ص)
   روایت شده هنگام ورود فاطمه به خانه، پیامبر به احترام او از جای خود بلند می‌شد و می‌فرمود:

   «بوی بهشت را از فاطمه می‌شنوم.»
   📚 بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۹۱

4. سخن‌گفتن حضرت با ملائکه
   پس از وفات پیامبر (ص)، حضرت زهرا با فرشتگان مکالمه داشت و این مکالمات منجر به تشکیل کتابی به نام مصحف فاطمه شد.
   📚 الکافی، ج ۱، ص ۲۴۱

🔹 ۲. ارتباط کرامات با عصمت و ولایت

🔸 از نظر عرفانی، عصمت، ریشه‌ی کرامت است، و ولایت، میدان تجلی آن.

📘 علامه می‌نویسد:

«کرامت، شاخه‌ای از درخت عصمت و ریشه‌ای از نور ولایت است؛ کرامت بدون ولایت بی‌پشتوانه است، و بدون عصمت، مشکوک و مردود.»
📚 شرح فص، ص ۲۴۶

🔹 به عبارت دیگر:

• عصمت = عدم گناه و انحراف (قوه باطنی)

• ولایت = ارتباط با حق و قدرت تصرف در وجود (قوه الهی)

• کرامت = ظهور این دو در فعل و اثر (نتیجه خارجی)

🔹 ۳. نمونه‌های تاریخی و روایی

📘 در بحارالانوار و دلائل الامامه، ده‌ها روایت از کرامات حضرت آمده است. نمونه‌ها:

◼ روایت اول:

«روزی پیامبر (ص) دید که فاطمه در تاریکی شب با تضرع و گریه دعا می‌کند و فقط برای دیگران دعا می‌کند. وقتی علت را پرسید، فرمود: الجار ثم الدار.»
📚 الکافی، ج ۳، ص ۴۸۲

🔹 تحلیل عرفانی علامه:

«این دعا، عین کرامت است؛ کرامت فقط معجزه نیست، بلکه ظهور مقام وجه‌اللهی است در شفقت و رحمت.»
📚 شرح فص، ص ۲۵۰

◼ روایت دوم:

«امام صادق (ع): مصحف فاطمه (س) بعد از پیامبر (ص) نوشته شد، که کلمات فرشتگان با ایشان بود.»
📚 الکافی، ج ۱، ص ۲۴۱

🔹 این مصحف، کتابی نیست برای فتوا، بلکه شامل معارف غیبی و سلوکی بوده که فرشتگان آن را منتقل می‌کردند.

🔹 ۴. تبیین فلسفی کرامات

🔸 از دیدگاه حکمت متعالیه و عرفان نظری، کرامات نتیجه‌ی سیر نزولی وجود از عقل به طبیعت و سیر صعودی نفس کامل به عقل کل است.

📘 ملاصدرا در اسفار می‌گوید:

«النفس اذا تکملت، تَصَرَّفَتْ فی العالَم کالربّ فی مربوبه.»
(وقتی نفس به کمال برسد، در عالم تصرف می‌کند مانند رب در مربوبش)
📚 اسفار، ج ۸، ص ۳۰۶

📘 علامه حسن‌زاده بر همین اساس می‌گوید:

«فاطمه، چون به کمال نفس نائل آمد، تصرفش در هستی نه خارق‌عادت، بلکه مقتضای مقام ولایت بود.»
📚 شرح فص، ص ۲۵۵

✅ جمع‌بندی فصل یازدهم

🟦 تسبیحات حضرت زهرا (س)؛ هدیه‌ای از پیامبر (ص)

🔹 ۱. ماجرای صدور تسبیحات

📘 طبق حدیث صحیح از امام صادق (ع)، وقتی حضرت زهرا (س) از کار خانه و زندگی سنگین خسته شده بود، علی (ع) پیشنهاد داد از پیامبر خادمی بخواهد. اما پیامبر (ص) فرمود:

«یا فاطِمَة، ألا أُعلِّمُکِ خَیرًا مِمّا سَأَلتِنی؟ إذا أخَذتِ مَضجَعَکِ فَسَبِّحی ثلاثًا وَثلاثینَ، وَاحمَدی ثلاثًا وَثَلاثینَ، وَكَبِّری أربعًا وَثَلاثینَ.»
(ای فاطمه! آیا بهتر از خادم برایت نیاموزم؟ هنگام خواب، ۳۳ بار سبحان‌الله، ۳۳ بار الحمدلله، و ۳۴ بار الله‌اکبر بگو.)

📚 الکافی، ج ۳، ص ۳۴۳ / تهذیب الاحکام، ج ۲، ص ۱۰۵

🔹 ۲. متن دقیق تسبیحات فاطمه زهرا (س)

• ۳۴ بار الله‌اکبر

• ۳۳ بار الحمدلله

• ۳۳ بار سبحان‌الله

🔹 ذکرها معمولاً پس از نماز و همچنین هنگام خواب توصیه شده‌اند.

🔹 ۳. جایگاه تسبیحات فاطمه (س) در کلام اهل‌بیت (ع)

📘 امام صادق (ع) فرمود:

«ما عُبدَ الله بِشَیءٍ أفضَلَ مِن تَسبیح فاطمة بعد كلِّ صلاةٍ.»
(هیچ ذکری برتر از تسبیحات فاطمه (س) پس از نماز نیست.)
📚 الکافی، ج ۳، ص ۳۴۳

📘 امام باقر (ع) نیز فرمود:

«تسبیح فاطمه (س) را همیشه بخوانید، چرا که هر که آن را بعد از نماز ترک کند، از ما نیست.»
📚 وسائل‌الشیعه، ج ۴، ص ۱۰۲۳

🔹 ۴. تحلیل عرفانی و معنوی تسبیحات

📘 علامه حسن‌زاده آملی می‌فرماید:

«تسبیح فاطمه (س)، جمع بین تنزیه (سبحان‌الله)، تحمید (الحمدلله) و تکبیر (الله‌اکبر) است؛ که سه مقام اصلی سلوک و توحیدند.»
📚 شرح اذکار، ص ۵۷

🔹 او این ذکر را «تجلی توحید در قالب ذکر» می‌داند و می‌گوید:

«این ذکر، فشرده‌ای از معراج عرفانی سالک است.»

📘 امام خمینی نیز در شرح دعای سحر می‌فرماید:

«این ذکر سه‌گانه، مشرب سه وجه توحید است: سبحان‌الله برای نفی شبیه، الحمدلله برای اثبات جمال، و الله‌اکبر برای عظمت وجودی حق.»
📚 شرح دعای سحر، ص ۱۲۳

📘 علامه طباطبایی نیز در المیزان، تسبیح فاطمه را نشانه‌ی توحید ربوبی و جمال ذاتی خداوند معرفی می‌کند.
📚 المیزان، ذیل آیه ۱۸۵ بقره

🔹 ۵. وجه تربیتی و روانی تسبیح

• جایگزینی تسبیح به جای خادم، به ما می‌آموزد که ذکر و توحید، بالاترین یاری‌گر انسان است.

• پیامبر با این کار نشان داد ارزش معنویت و آرامش باطنی از رفاه ظاهری بیشتر است.

• از این منظر، تسبیح حضرت زهرا (س)، مدرسه‌ای عملی برای تربیت انسان مؤمنِ موحد است.

✅ جمع‌بندی

🟦 📜 متن دقیق روایت تسبیحات حضرت زهرا (س)

✅ روایت صحیح از امام علی (ع) از قول پیامبر (ص)

عَن أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ:
شَكَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع) إِلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) فَاطِمَةَ (ع) مِنْ خِدْمَةِ الْبَيْتِ، فَقَالَتْ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، قَدْ تَكَلَّفْتُ لِي وَلِعَلِيٍّ خَادِماً.
فَقَالَ (ص):
أَلَا أُخْبِرُكِ يَا فَاطِمَةُ مَا هُوَ خَيْرٌ لَكِ مِنَ الْخَادِمِ؟ تُسَبِّحِينَ اللَّهَ عِنْدَ مَنَامِكِ ثَلَاثًا وَثَلَاثِينَ، وَتَحْمَدِينَهُ ثَلَاثًا وَثَلَاثِينَ، وَتُكَبِّرِينَ اللَّهَ أَرْبَعًا وَثَلَاثِينَ، فَذَلِكَ خَيْرٌ لَكِ مِنْ خَادِمٍ.

📚 الکافی، شیخ کلینی، ج۳، ص۳۴۳، ح۱۵

🟦 📘 ترجمه دقیق روایت:

امام صادق (ع) فرمود:
امیرالمؤمنین علی (ع) از سختی کار خانه که بر حضرت فاطمه (س) وارد می‌شد نزد پیامبر (ص) شکایت کرد.
حضرت زهرا (س) به پیامبر گفت: «ای رسول خدا، برای من و علی، خادمی قرار بده.»
پیامبر فرمود:
«آیا تو را از چیزی آگاه نکنم که از خادم بهتر است؟ این‌که هنگام رفتن به رختخواب، ۳۳ بار سبحان‌الله، ۳۳ بار الحمدلله و ۳۴ بار الله‌اکبر بگویی. این برای تو از خادم بهتر است.»

🟦 منابع معتبر دیگر این روایت:

🔎 نکته مهم سندی:

روایت فوق از نظر محدثین، صحيح السند و مشهور بین علمای شیعه است. بسیاری از علما آن را به عنوان سنت مؤکده در ادعیه پس از نماز واجب تلقی کرده‌اند.

✅ جمع‌بندی نهایی

• این تسبیح، مستقیم از زبان پیامبر (ص) خطاب به حضرت زهرا (س) صادر شده است.

• سند روایت در الکافی و تهذیب معتبر و بدون ضعف است.

• تسبیحات زهرا (س) جایگزین خادم شد، و این خود پیام عرفانی دارد: «یاد خدا خدمتکار جان است».

• علمای بزرگ مانند شیخ مفید، علامه مجلسی، و علامه حسن‌زاده، این ذکر را ذکری جامع برای توحید، سلوک و آرامش درون دانسته‌اند.

🟦 سؤال:

چرا در روایت اصلی تسبیحات حضرت زهرا (س)، ترتیب ذکرها به شکل: سبحان‌الله، الحمدلله، الله‌اکبر آمده؛ ولی آنچه ما امروز می‌گوییم و مشهور است، با ترتیب: الله‌اکبر، الحمدلله، سبحان‌الله انجام می‌شود؟

✅ پاسخ جامع در چهار بخش:

🔹 ۱. تفاوت در نقل روایات (تنوع مشروع در نقل)

📘 در منابع حدیثی ما، دو ترتیب مختلف از تسبیحات حضرت زهرا (س) نقل شده است:

▪ ترتیب اول (روایت از امام صادق (ع)):

«سبحان‌الله (۳۳)، الحمدلله (۳۳)، الله‌اکبر (۳۴)»
📚 الکافی، ج۳، ص۳۴۳

▪ ترتیب دوم (روایت از امام باقر (ع)):

«الله‌اکبر (۳۴)، الحمدلله (۳۳)، سبحان‌الله (۳۳)»
📚 تهذیب الاحکام، ج۲، ص۱۰۵

🔸 بنابراین هر دو ترتیب در روایات معتبر آمده‌اند و اختلاف به‌دلیل کثرت طرق نقل است، نه خطا یا تحریف.

🔹 ۲. مبنای مشهور فقهی (العمل بالمشهور)

اکثر فقهای شیعه، چون علامه حلی، شیخ طوسی، شهید ثانی، صاحب جواهر و دیگران، بر اساس روایت دوم فتوا داده‌اند:

ترتیب تسبیحات باید: الله‌اکبر – الحمدلله – سبحان‌الله باشد.

📘 دلیل فقهی آنان: روایت دوم، مشهور بین اصحاب و شیوع عملی در بین اهل‌بیت و شیعیان داشته است.

🔹 ۳. تحلیل عرفانی و معنوی ترتیب رایج

📘 علامه حسن‌زاده می‌فرماید:

«این ترتیب (الله‌اکبر، الحمدلله، سبحان‌الله)، یک سیر عرفانی و مراتب توحید را نشان می‌دهد:»

📚 شرح اذکار، علامه حسن‌زاده، ص ۶۰

🔸 یعنی: سالک ابتدا عظمت خدا را شهود می‌کند (الله‌اکبر)، سپس جمالش را درک می‌کند (الحمدلله)، و در نهایت از خود و غیر او خالی می‌شود (سبحان‌الله).

🔹 ۴. نظر مراجع تقلید امروز

همه مراجع بزرگ تقلید مانند آیت‌الله خوئی، امام خمینی، آیت‌الله سیستانی، آیت‌الله مکارم شیرازی، آیت‌الله بهجت و… فرموده‌اند:

✅ ترتیب صحیح و مستحب مؤکد در تسبیحات حضرت زهرا (س):

۳۴ مرتبه الله‌اکبر
۳۳ مرتبه الحمدلله
۳۳ مرتبه سبحان‌الله

📘 رجوع به: توضیح المسائل مراجع، باب تعقیبات نماز

✅ جمع‌بندی نهایی

🟦 فصل ۱۲: شرح دعاها و زیارات مرتبط با حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها)

🔹 ۱. دعاهای معروف به حضرت فاطمه (س)

اگرچه از حضرت زهرا (س) ادعیه مستقلی مثل صحیفه سجادیه امام سجاد (ع) نقل نشده، اما برخی دعاها به‌طور خاص یا عام از ایشان نقل شده‌اند:

✅ دعای شب جمعه حضرت فاطمه (س):

اللَّهُمَّ بِحَقِّ لَيْلَتِنَا هذِهِ، وَوَلِیِّهَا، وَبِحَقِّ جَدِّي، وَأَبِي، وَأُمِّي، وَأَخِي، وَالْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِي، أَنْ تَجْعَلَ عَلَيَّ مِنْكَ صَلَاةً تُرْضِيكَ، وَتَرْضَانِي بِهَا، وَتَجْعَلَنِي بِرَحْمَتِكَ مِنْ أَوْلِيَائِكَ…

📚 بحارالأنوار، ج۹۴، ص۳۳۱

🔹 این دعا، با یاد خاندان پیامبر و در شب جمعه (لیلة‌القدرِ هفته‌ها) بیان شده و نشان‌دهنده روح توحیدی و ولایی حضرت زهرا (س) است.

🔹 ۲. زیارات معروف حضرت زهرا (س)

اگرچه قبر مطهر حضرت زهرا (س) پنهان است، اما زیاراتی برای حضرت در کتب معتبر آمده‌اند. از جمله:

✅ زیارت حضرت فاطمه (س) از کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی:

السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْمُمْتَحَنَةُ، امْتَحَنَكِ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَكِ، فَوَجَدَكِ لِمَا امْتَحَنَكِ صَابِرَةً…

📚 مصباح المتهجد، ص ۷۹۷ / بحارالأنوار، ج۹۹، ص۲۶۷

🔸 در این زیارت، فاطمه (س) را «مُمتحنه» (کسی که خدا او را قبل از آفرینش آزمود) می‌خوانیم که اشاره به عصمت ذاتی و تجلی تام کلمه فاطمیه دارد.

🔹 ۳. تحلیل عرفانی زیارات فاطمیه

📘 علامه حسن‌زاده آملی در شرح خود بر شرح فص حکمه عصمتیه می‌نویسد:

«زیارات فاطمه، رمزگشایی از ولایت مکشوفه است. “ممتَحَنَه” نام رمزی برای وجه الله است؛ کسی که محل امتحان الهی برای سنجش صداقت بندگان در ولایت است.»

📚 شرح فص، ص ۲۸۷

🔹 به بیان عرفانی:

• زیارت، توجه به اسماء و صفات الهی در آینه‌ی وجود حضرت فاطمه (س) است.

• زائر، از مقام کثرت به وحدت سفر می‌کند؛ و فاطمه (س) باب این وحدت است.

🔹 ۴. نقش دعا در تبیین کلمه فاطمیه

📘 علامه طباطبایی در تفسیر المیزان بیان می‌کند:

«دعا، عروج کلمه عبد به حضرت رب است؛ و فاطمه، تمام کلمه‌ی عبودیت است.»

📚 المیزان، ج ۲۰، ذیل آیه ۶۰ سوره غافر

🔹 بنابراین، دعا در ساحت فاطمی، تجلی کلمه‌ی عبودیت محض است، چراکه فاطمه (س) نه‌تنها دعا می‌خواند، بلکه خود، دعای مستجاب خداوند است.

🔹 ۵. آثار معنوی دعا و زیارت

در روایات، آثار زیادی برای زیارت حضرت زهرا (س) نقل شده است:

من زار فاطمة علیها السلام فله الجنة.
(هر که فاطمه (س) را زیارت کند، بهشت برای اوست.)
📚 بحارالأنوار، ج۴۳، ص۲۰

🔸 آثار معنوی دعا و زیارت در سلوک فاطمی:

✅ جمع‌بندی فصل دوازدهم

🟦 فصل ۱۳: ارتباط حضرت فاطمه (س) با پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)

🔹 ۱. نسبت عصمت و ولایت بین پیامبر (ص) و فاطمه (س)

✅ روایتی بنیادین:

إنَّ اللهَ لَیَغضَبُ لِغَضَبِ فاطِمَةَ وَ یَرضى لِرِضاها.
(خداوند به‌خاطر خشم فاطمه خشم می‌گیرد و به‌خاطر رضای او خشنود می‌شود.)
📚 الامالی، شیخ صدوق، ص ۳۳۷ / بحارالأنوار، ج۴۳، ص۲۴

🔸 این روایت نشان‌دهنده اتحاد ولایی فاطمه با اراده الهی است؛ از دید عرفا، چنین وصفی از پیامبر (ص) یا امام معصوم (ع) صادر می‌شود، اما این‌جا در مورد حضرت فاطمه (س) است.

📘 علامه حسن‌زاده آملی در شرح این روایت می‌فرماید:

«این روایت، عصمت فاطمه را نه‌فقط از نظر علمی، بلکه از نظر تکوینی و وجودی نشان می‌دهد. فاطمه، رضای خداست در صورت انسانی.»

🔹 ۲. پیوند کلمه فاطمیه با نبوت

✅ حدیث مشهور:

فاطِمَةُ بَضْعَةٌ مِنِّي، مَنْ آذاها فَقَدْ آذانِي، وَمَنْ آذانِي فَقَدْ آذى الله.
(فاطمه پاره‌ای از وجود من است؛ هرکس او را بیازارد، مرا آزرده و هرکه مرا بیازارد، خدا را آزرده است.)
📚 صحیح بخاری، ج۵، ص۲۴ / صحیح مسلم، ج۷، ص۱۴۱ / بحار، ج۴۳، ص۵۴

🔸 وحدت وجودی پیامبر و فاطمه (س) در این حدیث، تنها “نسب خانوادگی” نیست، بلکه نوعی ظهور نور نبوت در بُعد مادینه‌ی آن است.

📘 امام خمینی در شرح حدیث بضعة منی می‌فرماید:

«این حدیث، عصمت فاطمه (س) را نه از مقام علم، بلکه از مقام ذات اثبات می‌کند؛ چون آزار به فاطمه، آزار به خداست؛ و این جز برای معصوم ممکن نیست.»
📚 شرح چهل حدیث، حدیث ۲۸

🔹 ۳. جایگاه حضرت فاطمه (س) در خانواده پیامبر (ص)

✅ آیه تطهیر (سوره احزاب، آیه ۳۳):

إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهيرًا

📘 علامه طباطبایی در المیزان تصریح می‌کند:

«اهل‌بیت در آیه تطهیر فقط پنج نفرند: پیامبر، علی، فاطمه، حسن و حسین (علیهم‌السلام). و این تطهیر، به معنای عصمت از رجس فکری، رفتاری و روحی است.»

📚 المیزان، ج۱۶، ص۳۲۶

🔹 این آیه نشان‌دهنده‌ی عصمت و قداست وجودی فاطمه (س) در کنار پیامبر و امام علی (ع) است؛ نه به‌عنوان فرزند پیامبر، بلکه به‌عنوان یکی از ارکان ولایت.

🔹 ۴. تبیین روایی رابطه فاطمه با اهل‌بیت (ع)

✅ حدیث مباهله (آل‌عمران، آیه ۶۱):

فَقُلْ تَعالَوا نَدْعُ أَبْناءَنا وَأَبْناءَكُمْ، وَنِساءَنا وَنِساءَكُمْ…

🔸 پیامبر تنها کسی را که در “نساء” آورد، حضرت زهرا (س) بود.
📚 صحیح مسلم، کتاب فضائل، حدیث ۴۴۶۱ / تفسیر قمی، ج۱، ص۱۰۴

📘 از دیدگاه امامیه، این روایت نشان‌دهنده مقام نوری و وجودی حضرت زهرا (س) در کنار پیامبر (ص) است. او در مباهله، شریک نبوت شد؛ نه‌فقط دختر پیامبر، بلکه وجه‌اللهِ نبوت شد.

🟩 نتیجه عرفانی و فلسفی

📘 علامه حسن‌زاده در تحلیل نهایی این فصل می‌نویسد:

«فاطمه، فرزند پیامبر نیست؛ فاطمه، کلمه نوریه اوست. ظهور جمال نبوی در قالب اسماء نسائیه. او امّ‌ابیهاست، چون مادر ولایت است، مادر نبوت است، مادر انسان کامل است.»

📘 ملاصدرا نیز در اسفار می‌نویسد:

«الکونُ النبویّ واحدٌ فی مراتبه… و نور محمدی تَشظّى فی مظاهر؛ فاطمه، مظهر جمال اوست.»
📚 الأسفار، ج۷، ص ۲۷۶

«وجودِ نبوی در مراتبش واحد و یگانه است… و نور محمدی در مظاهر مختلف تجلّی کرده است؛ فاطمه (س)، مظهر و جلوه جمال (زیبایی) آن نور است.»

توضیح کوتاه:

• الکونُ النبویّ واحدٌ فی مراتبه
  وجود و هستی پیامبر در سطوح و مراتب گوناگون، یک حقیقت واحد و منسجم است.

• نور محمدی تَشظّى فی مظاهر
  نور وجودی محمد (ص) در جلوه‌های متعدد و مختلف تجلی یافته است.

• فاطمه، مظهر جمال اوست
  حضرت زهرا (س) جلوه و نمود زیبایی و جمال این نور نبی است.

✅ جمع‌بندی فصل ۱۳

🟦 فصل ۱۴: فاطمه (س) و اسوه بودن

🔹 ۱. فاطمه به عنوان الگو و اسوه

• حضرت زهرا (س) در روایات متعدد به عنوان بهترین نمونه زن، مادر، همسر، و انسان کامل معرفی شده است:

قال النبي (ص): “فاطمةُ بضعةٌ مني، فمن أغضبها فقد أغضبني.”
(پیامبر (ص) فرمود: «فاطمه پاره‌ای از وجود من است؛ هر که او را برنجاند، مرا برنجانده است.»)

این حدیث علاوه بر عصمت، بر جایگاه برجسته و الگو بودن ایشان دلالت دارد.
📚 صحیح بخاری، ج۵، ص۲۴

🔹 ۲. ویژگی‌های اخلاقی و معنوی

🔹 ۳. نقش الگو بودن در سیر عرفانی

📘 علامه حسن‌زاده آملی در شرح کلمه فاطمیه می‌گوید:

«الگو بودن فاطمه (س) به معنای معرفی مسیر سیر و سلوک است؛ سالک باید رفتار، اخلاق، و روحیه فاطمی را آینه خود قرار دهد تا به کمال برسد.»

🔹 به بیان دیگر:

• الگو بودن حضرت زهرا (س) نقش نقشه راه در سلوک عرفانی دارد.

• بدون تبیین عملی و اخلاقی کلمه فاطمیه، مفهوم انسان کامل ناقص می‌ماند.

• سلوک فاطمی یعنی حرکت در مسیر عشق، صداقت، توکل، و عدالت‌طلبی.

🔹 ۴. تأثیرگذاری بر جامعه و فرد

• حضرت زهرا (س) الگویی برای زنان، مردان، و خانواده‌هاست که نقش مهمی در حفظ و تداوم فرهنگ اسلامی و ارزش‌های انسانی دارند.

• از نظر اجتماعی، الگوی ایشان، الهام‌بخش دفاع از حقوق مظلومان و پایبندی به عدالت است.

• ایشان نمونه بارز تکامل فردی در جامعه است که با اخلاق و رفتار خود، فضای جامعه را نورانی و سالم نگه می‌دارد.

✅ جمع‌بندی فصل ۱۴

🟦 فصل ۱۵: شرح ابعاد معنوی کلمه فاطمیه

🔹 ۱. تفسیر چندبعدی کلمه فاطمیه

📚 شرح فص، علامه حسن‌زاده آملی، ص ۳۲۰

🔹 ۲. نقش کلمه فاطمیه در رشد معنوی انسان

• کلمه فاطمیه، محور رشد معنوی و اخلاقی است که سالک با پیروی از آن به انسجام وجودی و کمال تام می‌رسد.

• این کلمه، چون نور هدایت، تاریکی جهل و غفلت را می‌زداید و انسان را به سمت خداوند رهنمون می‌شود.

• در سیر عرفانی، کلمه فاطمیه به مثابه پل ارتباطی بین نفس و حق است که سالک را از عالم کثرت به وحدت می‌کشاند.

📘 آیت‌الله جوادی آملی درباره کلمه فاطمیه می‌فرماید:

«کلمه فاطمیه، کلمه‌ای است که در آن تمام اسرار توحید، نبوت و ولایت نهفته است؛ و سالک باید با تأمل و تدبر، این کلمه را در قلب خود نقش کند.»
📚 درس‌های فلسفه و عرفان، جلد ۴، صفحه ۱۱۲

🔹 ۳. نسبت کلمه فاطمیه با کلمات الهی دیگر

📚 شرح فص، ص ۳۲۵

🔹 ۴. کاربرد کلمه فاطمیه در سیر و سلوک

• سالک با توجه به کلمه فاطمیه، باید همزمان به پاکی باطن، تخلّق به اخلاق الهی، و پیوند با ولایت توجه کند.

• این کلمه، چارچوب عملی برای حرکت از نفس اماره به نفس مطمئنه است.

• ذکر و توسل به حضرت زهرا (س) در این مسیر، وسیلۀ تزکیه و تهذیب نفس است و باعث استحکام ایمان و تحکیم رابطه با خدا می‌شود.

📘 ملاصدرا نیز در حکمت متعالیه می‌گوید:

«سیر به سوی کمال، بدون حضور کلمه فاطمیه که همزاد تجلی اسماء الهی است، امکان ندارد.»
📚 الأسفار، ج ۸، ص ۱۱۰

✅ جمع‌بندی فصل ۱۵

🟦 فصل ۱۶: کلمه فاطمیه و اهل معرفت

🔹 ۱. اهل معرفت و جایگاه کلمه فاطمیه

• اهل معرفت کسانی‌اند که به حقیقت معرفت‌الله رسیده و بر اساس آن زندگی می‌کنند.

• کلمه فاطمیه، در نظر اهل معرفت، مظهری از کمالات الهی و جلوه‌ی ربوبیت است که سالک را در مسیر حقیقت رهنمون می‌شود.

📘 علامه حسن‌زاده آملی می‌فرماید:

«کلمه فاطمیه، چراغ هدایت اهل معرفت است؛ آنان که به نور این کلمه متوسل شوند، از ظلمات جهل و هوا نجات می‌یابند.»
📚 شرح فص، ص ۳۵۰

🔹 ۲. تأثیر کلمه فاطمیه بر عرفان عملی

• عرفان عملی یعنی سیر و سلوک در مسیر قرب الهی همراه با مراقبت، تهذیب نفس و تحقق اخلاقی.

• کلمه فاطمیه به عنوان اساس عرفان عملی، سالک را به صبر، توکل، و حب الهی دعوت می‌کند.

• اهل معرفت تأکید دارند که فهم کلمه فاطمیه بدون عمل و مراقبت، بی‌ثمر است.

📘 آیت‌الله جوادی آملی می‌گوید:

«معرفت بدون عمل مثل شجره بی‌ثمر است؛ کلمه فاطمیه، ترکیبی از معرفت و عمل است که سالک را به کمال می‌رساند.»
📚 درس‌های عرفان، ج ۵، ص ۱۸۵

🔹 ۳. عرفان ولایت‌مدار و کلمه فاطمیه

• عرفان ولایت‌مدار، تأکید بر پیروی از ولایت الهی و اتصال به امام معصوم دارد.

• کلمه فاطمیه در این عرفان، نماد اتحاد ولایت نظری و عملی است.

• اهل معرفت معتقدند که بدون توجه به کلمه فاطمیه و ولایت، سیر عرفانی ناقص می‌ماند.

📘 ملاصدرا در حکمت متعالیه می‌گوید:

«هر سیر معنوی که از ولایت و محبت اهل بیت جدا شود، به بن‌بست می‌رسد؛ کلمه فاطمیه کلید این ولایت است.»
📚 الأسفار، ج ۹، ص ۱۳۵

🔹 ۴. روایات اهل معرفت در تأیید عصمت

• اهل معرفت از روایات فراوانی بهره می‌برند که عصمت حضرت زهرا (س) را تصریح می‌کنند.

• از جمله:

“فاطمة معصومة من كل ذنب وخطیئة.”
(فاطمه از هر گناه و خطا مصون است.)
📚 کافی، ج۱، ص۴۹۸

• این روایت از دید اهل معرفت، نشانه‌ی پاکی و عصمت مطلق حضرت است که شرط لازم برای ظهور کلمه فاطمیه است.

✅ جمع‌بندی فصل ۱۶

🟦 فصل ۱۷: جایگاه فاطمه (س) در تداوم وحی

🔹 ۱. تداوم رسالت پس از پیامبر (ص)

در ظاهر، با وفات پیامبر اکرم (ص) ختم نبوت رخ داد؛ اما از دیدگاه حکمت و عرفان:

• ختم نبوت، پایان نزول شریعت است، نه پایان هدایت.

• هدایت تکوینی و ولایی، در قالب نور ولایت معصومان (ع) ادامه دارد.

📘 علامه طباطبایی می‌فرماید:

«ولایت باطنی اهل‌بیت، ادامه‌دهنده رسالت است؛ رسالت ختم شده، اما هدایت ربانی ادامه دارد.»
📚 المیزان، ج۱، مقدمه، ص ۴۰

📘 امام خمینی (ره) نیز می‌گوید:

«ولایت، باطن نبوت است؛ و در وجود فاطمه، این ولایت باطنی، نازل شده است.»
📚 مصباح‌الهدایه، ص ۴۳

🔹 ۲. نقش فاطمه (س) در حفظ و انتقال وحی

• حضرت زهرا (س) حافظ اسرار وحی بود؛ نه فقط از جهت روایت، بلکه به معنای تحمل مقام نوری وحی در وجود.

• از امام صادق (ع) نقل است:

إنّ فاطمة (س) تحدّثها الملائکة و یسمع لها الصوت و لا ترى شخصاً.
(ملائکه با فاطمه (س) سخن می‌گفتند، و او صدای ایشان را می‌شنید، ولی آنان را نمی‌دید.)
📚 بحارالأنوار، ج۴۳، ص ۷۸

🔸 این حدیث نشان‌دهنده مقام مکاشفه و محدثه‌بودن حضرت فاطمه است، که از مظاهر تداوم هدایت و دریافت وحی باطنی است.

📘 علامه حسن‌زاده می‌فرماید:

«اگر نبی، حامل شریعت است، فاطمه، حامل نور باطن شریعت است. او صاحب علم لدنّی و واسطه فیض باطنی است.»

🔹 ۳. رابطه عصمت و وحی

• عصمت، شرط ضروری برای دریافت مستقیم یا غیرمستقیم وحی است.

• بدون عصمت، تحمل وحی و حفظ اسرار آن ممکن نیست.

📘 ملاصدرا در اسفار می‌نویسد:

«عصمت، حالتی از وجود است که نفس را مهیّا برای دریافت تجلیات الهی و کلام ربانی می‌کند.»
📚 الأسفار، ج۷، ص ۳۲۱

• حضرت فاطمه (س) چون معصومه است، می‌تواند مخزن نور وحی باشد، هرچند پیامبر نباشد.

🔹 ۴. جایگاه کلمه فاطمیه در این تداوم

• کلمه فاطمیه، حامل باطن وحی و حافظ هدایت پس از ختم نبوت است.

• در روایات آمده است که پس از رحلت پیامبر (ص)، حضرت فاطمه (س) در مصحف فاطمه، الهامات و مکاشفاتی را از طریق ملک دریافت کرد.

عندنا مصحف فاطمة… لیس فيه شيء من القرآن، و هو مما أُملِيَ علیها و کتبته.
(ما کتابی به نام مصحف فاطمه داریم که قرآن در آن نیست، بلکه مطالبی است که بر او القا می‌شد و می‌نوشت.)
📚 کافی، ج۱، ص ۲۴۰

📘 آیت‌الله جوادی آملی تفسیر می‌کند:

«مصحف فاطمه، وحی اصطلاحی نیست، اما هدایت الهی است که نشان از مقام علمی و نوری ایشان دارد، و این یعنی تداوم نور وحی.»

✅ جمع‌بندی فصل ۱۷

🟦 پاسخ عرفانی و فلسفی به تفاوت شهود حضرت فاطمه (س) و پیامبر (ص) در رؤیت ملائکه

🔹 ۱. مقدمه: معنای دیدن ملائکه چیست؟

در عرفان و فلسفه اسلامی، دیدن ملائکه به معنای درک شهودی و وجودی آن‌هاست، نه لزوماً دیدن با چشم ظاهری. این رؤیت، بسته به مرتبه شهود و سعه وجودی انسان، متفاوت است:

• در مراتب نازله، صدای ملک شنیده می‌شود اما صورت او رؤیت نمی‌شود.

• در مراتب بالاتر، صورت ملکی در عوالم مثال یا عقلانی دیده می‌شود.

🔹 ۲. پاسخ فلسفی – از دید ملاصدرا

📘 ملاصدرا در الأسفار درباره تفاوت شهود پیامبران و اولیاء می‌گوید:

«تفاوت در رؤیت ملائکه، نه از ضعف، بلکه از نوع خاص اتصال است؛ بعضی از نفوس انسانی، به مرتبه‌ای می‌رسند که فقط تلقی صوتی از عالم مثال دارند، نه رؤیت صورتی.»
📚 الأسفار، ج۷، ص۲۷۵

🔸 بنابراین:

• پیامبر (ص) چون صاحب نبوت تشریعی است، اتصال او به ملک، مستقیم و با صورت ملکی است.

• حضرت فاطمه (س) چون محدثه و ولیه است، اتصال او با صدای ملک است نه صورت او. و این نشانه نقص نیست، بلکه مرتبه متفاوت اتصال است.

🔹 ۳. پاسخ عرفانی – از دید علامه حسن‌زاده و امام خمینی

📘 علامه حسن‌زاده آملی می‌فرماید:

«فاطمه زهرا (س) محدثه بود، نه نبی؛ شهود او صوتی بود، نه بصری. این نه از جهت ضعف، بلکه از حکمت مراتب تجلیات است. تجلی صوتی، گاه لطیف‌تر از تجلی بصری است.»
📚 شرح فص، ص۳۸۵

📘 امام خمینی (ره) در مصباح الهدایه می‌نویسد:

«انبیاء، ملائک را به صورت می‌دیدند چون برای شریعت و رسالت باید حجت ظاهری و باطنی داشته باشند؛ اما اولیاء مانند حضرت زهرا، با قلب می‌شنیدند و به حقایق دست می‌یافتند، نه به صور.»
📚 مصباح‌الهدایه، ص ۶۲

🔹 ۴. چرا فاطمه (س) نمی‌دید ولی پیامبر (ص) می‌دید؟

🔹 ۵. نکته عرفانی لطیف: «أم‌أبیها» یعنی مبدأ نوری، نه شأن تشریعی

• لقب «امّ ابیها» از منظر عرفانی به معنای مبدأ صدور نوری حقیقت محمدیه در عالم ظهور است.

• اما در مرتبه ظهور دنیوی، حضرت فاطمه (س) ولایت دارد نه نبوت، پس شأن شهود او، در قالب دریافت صوتی ملکوت است نه رؤیت صورتی.

• “امّ ابیها بودن” نافی تفاوت در سعه تجلی نیست.

✅ نتیجه نهایی

• حضرت فاطمه (س) امّ ابیهاست یعنی در مرتبه باطنی و نوری، مبدأ تجلی و بسط حقیقت محمدیه است.

• اما در مرتبه شهود ظاهری و ظهور تشریعی، رسول نیست، پس شهود او صوتی است نه بصری.

• رؤیت نداشتن ملک، نقص نیست بلکه نشانه تجلی در قالب دیگر است.

دیدگاه عرفای بزرگ اسلامی درباره تفاوت شهود پیامبر (ص) و اولیاء الله، به‌ویژه در زمینه‌ی رؤیت ملائکه و ارتباط با حضرت فاطمه زهرا (س) به‌عنوان ولیه‌ی مطلقه و امّ‌أبیها. در اینجا دیدگاه سه چهره‌ی اصلی را بررسی می‌کنیم:

🟦 ۱. ابن عربی (۵۶۰–۶۳۸ق)

در کتاب الفتوحات المکیه و فصوص الحکم، ابن عربی تفاوت میان نبوت تشریعی و ولایت کلیه را بسیار دقیق بیان کرده و می‌گوید:

«النبوّة تشریع، والولایة تحقیق. النبی یری الملک فی صورته، والولی یراه فی باطنه.»
(نبوت تشریع است و ولایت تحقق؛ نبی ملک را در صورت می‌بیند، ولی در باطن خویش آن را شهود می‌کند.)
📚 الفتوحات المکیة، ج۳، ص ۵۵۹

🔹 ابن عربی تأکید دارد که:

• پیامبران برای ابلاغ وحی باید ملک را در صورت محسوس ببینند.

• اولیاء فقط در عالم قلب و باطن با ملک تماس دارند، و لزوماً صورت ملک را نمی‌بینند.

💠 پس حضرت فاطمه (س) به‌عنوان ولیه‌ی مطلق، در عالم قلب و کشف نوری با ملائکه ارتباط دارد، نه در عالم صور.

🟦 ۲. سید حیدر آملی (۷۲۰–۷۸۷ق)

از شارحان بزرگ ابن عربی و نظریه‌پردازان ولایت فاطمی است. وی در نصوص الحکم می‌نویسد:

«الولایة الفاطمیة هی الباطن المحض للرسالة المحمدیة، و لیس شرطاً فیها رؤیة الملک بالصورة، بل فیها الاتصال القلبي النوری.»
(ولایت فاطمیه باطن خالص رسالت محمدی است، و در آن رؤیت ملکی شرط نیست، بلکه اتصال نوری قلبی کافی است.)
📚 نصوص الحکم، ص ۲۸۵

🔹 نتیجه: حضرت فاطمه (س) تجلی باطن نبوت است و در مقام کشف، بی‌نیاز از صورت ملکی است.

🟦 ۳. داوود قیصری (۷۵۱ق)

در شرح فصوص‌الحکم، ذیل فص «حکمة رحمانیة فی کلمة اسحاقیة» می‌گوید:

«الرؤیة البصریة لیست لازمة للاتصال بالملک، و للعبد الكامل مراتب مختلفة من الشهود؛ و ربما یُسمع الصوت ولا تُری الصورة.»
(رؤیت بصری لازم اتصال با ملک نیست؛ بنده‌ی کامل شهودهایی دارد که گاه فقط صوت شنیده می‌شود و صورت دیده نمی‌شود.)
📚 شرح فصوص، ص ۱۸۶

🔹 قیصری اشاره دارد که این تفاوت، بسته به نوع تجلی، سعه‌ی روح و نیاز مقام است؛ نه نقص.

✨ جمع‌بندی عرفانی

✅ نتیجه نهایی:

حضرت زهرا (س) در عین حال که:

• ولیه‌ی مطلقه است

• امّ‌أبیها است

• صاحب نور محمدی است

اما چون رسالت تشریعی ندارد، از جهت حکمت الهی، تجلی ملکی به صورت نوری-صوتی برای ایشان کافی است؛ و این نه تنها نقص نیست، بلکه ظرافت در تفاوت مراتب تجلیات است که عرفا با دقت تمام آن را بیان کرده‌اند.

دیدگاه علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی آملی در این باره می‌رویم تا بررسی‌مان از نظر حکمای متأخر شیعه نیز کامل شود. این بزرگان در تفسیرهای فلسفی، قرآنی و عرفانی‌شان درباره حقیقت وحی، رؤیت ملک، و جایگاه اولیاء الهی به‌ویژه حضرت فاطمه زهرا (س) نکاتی بسیار دقیق و عمیق بیان کرده‌اند.

🟦 دیدگاه علامه طباطبایی (ره)

🔹 رؤیت ملک و تفاوت نبی و ولی

علامه در جلد اول المیزان، ذیل آیه:

﴿وَ مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا…﴾
(سوره شوری، آیه ۵۱)

می‌نویسد:

«وحی، مراتبی دارد؛ از سخن بی‌واسطه، تا الهام در قلب، تا رؤیت ملک در صورت انسانی. نبی باید صورت ملک را ببیند، چون برای ابلاغ شریعت نیاز به حجت دارد. اما ولی، در مقام شهود باطنی، بی‌نیاز از رؤیت ملکی است.»
📚 المیزان، ج۱، ص۲۴۰

🔹 حضرت فاطمه (س) و مقام محدثه

در همان موضع، ایشان درباره حضرت فاطمه (س) تصریح دارد:

«حضرت زهرا (س) به دلیل طهارت باطنی، دارای شهود قلبی و محدثه بود، نه نبی؛ لذا ملک را نمی‌دید، اما از او الهام دریافت می‌کرد.»

🔸 بنابراین، از دید علامه:

• حضرت فاطمه (س) در مرتبه ولایت است، نه نبوت.

• درک او از ملک قلبی و شهودی است، نه بصری.

• این مرتبه‌ی خاصی از کشف نوری است که بر اثر عصمت حاصل می‌شود.

🟦 دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی (حفظه‌الله)

آیت‌الله جوادی در تفسیر سوره شوری و همچنین در آثار عرفانی‌اش مانند رحیق مختوم، مباحث دقیقی دارد.

🔹 فرق شهود نبی و ولی

«بین نبی و ولی، تفاوت در نوع ارتباط با فرشته وحی است؛ نبی باید صورت خارجی را ببیند تا شریعت را ابلاغ کند. ولی، چون مسؤول تشریع نیست، با ملک از طریق قلب ارتباط دارد، ولو او را نبیند.»
📚 رحیق مختوم، ج۲، ص۴۵۶

🔹 حضرت فاطمه (س) به‌عنوان محدثه

«حضرت فاطمه (س)، محدثه بود، نه نبی؛ یعنی از جهت طهارت نفس، ظرفیت دریافت الهام و حدیث قدسی را داشت، اما نه با صورت ظاهری ملک. این نه به معنای نقص، بلکه مرتبه‌ای از کشف الهی و شهود خاص اولیاء است.»
📚 تفسیر موضوعی قرآن، ج۱۰، ص۷۳

✨ نتیجه نهایی از دید این دو حکیم:

✅ نتیجه کلی

حضرت فاطمه زهرا (س) به دلیل برخورداری از مقام عصمت کبری، طهارت وجودی و ولایت مطلقه، در مرتبه‌ای است که:

• بدون آن‌که صورت ملک را ببیند،

• الهام، مکاشفه و کشف نوری برای او رخ می‌دهد.

• این شهود، در مرتبه ولایت است، نه در مرتبه رسالت، و نه تنها نقص نیست، بلکه جلالت شأن او را در عرفان نظری و فلسفه اسلامی نشان می‌دهد.

🟦 فصل ۱۸: کلمه فاطمیه و انسان کامل در فلسفه معاصر

🔷 ۱. بازخوانی مفهوم انسان کامل با محوریت فاطمه (س)

در فلسفه اسلامی، بویژه از زمان صدرالمتألهین، مفهوم «انسان کامل» به‌عنوان غایت و مقصد نهایی سیر هستی و سلوک انسانی، نقش محوری دارد.

📘 ملاصدرا در اسفار می‌نویسد:

«الإنسان الكامل هو الجامع لجمیع مراتب الوجود، و هو مظهر الأسماء الإلهیة.»
(انسان کامل کسی است که جمیع مراتب هستی را در خویش جمع دارد و مظهر اسمای الهی است.)
📚 الأسفار، ج۹، ص۲۸

در این راستا، حضرت فاطمه زهرا (س) از نگاه عرفای متأخر و فلاسفه معاصر، نه‌تنها نمونه کامل زن طاهره است، بلکه نقش یک انسان کامل مطلق را داراست:

📘 علامه حسن‌زاده آملی می‌فرماید:

«فاطمه، انسان کامل است؛ بلکه حقیقت انسان کامل در لباس زن. او کلمه تامّه‌ی حق و کلمه اللهِ مکنونه است.»
📚 شرح فص حکمه عصمتیه، ص ۳۴۷

🔷 ۲. تأثیرات فلسفی در تفکر معاصر

برخی از متفکران معاصر همچون علامه جوادی آملی، آیت‌الله صمدی آملی، آیت‌الله محمد شجاعی و… در شرح حقیقت فاطمیه بر پایه اصول فلسفه اسلامی و عرفان نظری، نکات بسیار عمیقی بیان کرده‌اند.

📌 دیدگاه علامه جوادی آملی:

«فاطمه (س) نه‌فقط مادر یازده معصوم، بلکه مادر حقیقت ولایت است. او حامل نَفَس رحمانی است، و از سنخ انسان کامل است.»
📚 زن در آینه جمال و جلال، ص ۱۳۵

📌 دیدگاه آیت‌الله صمدی آملی:

«کلمه فاطمیه در مدار انسان کامل، ترجمان ولایت است؛ فاطمه در مدار اسم جامع، مقام مظهریت حق را دارد.»
📚 شرح حکمت متعالیه، درس‌های ۴۵ به بعد

🔸 نتیجه: در فلسفه معاصر، زن بودن حضرت فاطمه (س) مانع از انسان کامل بودنش نیست، بلکه ظهور خاص حقیقت انسان کامل در جنس لطیف است.

🔷 ۳. تطبیق آموزه‌های عرفانی و فلسفی

در این بخش، تطبیق آموزه‌ها در چند محور اصلی بررسی می‌شود:

📘 علامه حسن‌زاده در تطبیق عرفان و فلسفه می‌فرماید:

«در فاطمه (س) عقل و عشق، شهود و ولایت، اسم و مسمّی، همه در هم تنیده‌اند؛ او کلمه‌ای است که جامع حکمت نظری و عملی است.»
📚 الإنسان فی عرفان الشیعه، ص ۱۲۹

🔷 ۴. نقد و پیشنهاد

✅ نقاط قوت در آثار معاصر:

• ورود جدی به بحث کلمه فاطمیه در بستر حکمت.

• تأکید بر انسان کامل بودن فاطمه (س) در عین زن بودن.

• تحلیل‌های دقیق از نقش فاطمه در بسط ولایت کلیه.

❗ کاستی‌ها:

• در برخی آثار، تأکید بیش از حد بر جنبه‌ی عاطفی و تاریخی، و غفلت از تحلیل فلسفی وجودی.

• فقدان مطالعه تطبیقی دقیق با منابع اهل سنت و مکتب ابن‌عربی.

🔁 پیشنهاد:

• توسعه بیشتر بحث زن و انسان کامل با محوریت فاطمه (س) در مطالعات فلسفی.

• بازسازی رابطه بین کلمه فاطمیه و عقل کل در تبیین فلسفه‌ی تاریخ اسلام.

• بهره‌گیری از عرفان تطبیقی و گفت‌وگوی بین‌مکتبی با نگاه به فاطمه به‌مثابه اسم جامع نوری.

✅ نتیجه نهایی فصل ۱۸

🔷 حرکت اشتدادی نفس (حرکت جوهری و اشتداد وجودی نفس)

🟦 تعریف ساده:

حرکت اشتدادی نفس یعنی:
🌱 نفس انسان با سیر و سلوک اختیاری و باطنی، از مرتبه‌ای ضعیف آغاز می‌کند و به‌تدریج وجودش شدت می‌گیرد و قوی‌تر، کامل‌تر، مجردتر و نورانی‌تر می‌شود؛ تا جایی که می‌تواند به مرتبه انسان کامل برسد.

🟨 تفصیل: از کجا آمده است؟

📘 ملاصدرا در الأسفار نظریه‌ای را مطرح کرد که انقلابی در فلسفه اسلامی به شمار می‌آید:

حرکت جوهری (الحركة الجوهرية)
او ثابت کرد که جواهر (مثل نفس انسان) نیز حرکت می‌کنند؛ نه فقط اعراض مثل مکان و زمان.

وقتی این نظریه به نفس انسانی تطبیق داده شد، نتیجه‌ای شگفت داد:

نفس انسانی نه‌تنها تغییر می‌کند، بلکه در خود ذاتش نیز رشد می‌کند، شدت وجودی می‌گیرد و می‌تواند از یک وجود ضعیف مادی، به وجودی مجرد و نوری تبدیل شود.

🟩 اصطلاح‌شناسی:

📌 مراحل حرکت اشتدادی نفس

نفس در این سیر، پنج مرحله اصلی دارد (بر اساس ملاصدرا و شارحان):

1. نباتی 🌿: آغاز رشد مادی و تغذیه

2. حیوانی 🐾: احساس، حرکت، تخیل

3. انسانی 🧠: تفکر، تعقل، اختیار

4. ملکوتی: تجرد، شهود، کشف

5. الهی/خلیفة‌اللهی ✨: فنا فی‌الله، وصول به حق، انسان کامل

🟦 نقل قول دقیق از ملاصدرا

«النفس فی بدایتها جسمانیة الحدوث و هی روحانیة البقاء، تسیر من النقص إلی الکمال، و من القوّة إلی الفعل، و من المادة إلی النور.»
(نفس در آغاز جسمانی است، ولی در بقاء روحانی می‌شود؛ از نقص به کمال، از قوه به فعل، و از ماده به نور حرکت می‌کند.)
📚 الأسفار، ج۸، ص۳۳۵

💠 ارتباط با حضرت فاطمه (س)

علامه حسن‌زاده و آیت‌الله جوادی، حرکت اشتدادی را در تحلیل کمالات حضرت زهرا (س) نیز وارد کرده‌اند:

«وجود حضرت زهرا، در اوج شدت وجودی قرار دارد؛ او در اوج اشتداد است. عقل محض، نور محض، و کلمه تامه‌ی حق است.»
📚 شرح فص حکمه عصمتیه، ص۳۸۹

✅ خلاصه کاربردی

🟦 فصل ۱۹: نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

🔷 ۱. جمع‌بندی کلی کتاب

کتاب «شرح فص حکمه عصمتیه» اثری منحصر به‌فرد از علامه حسن‌زاده آملی است که با تکیه بر عرفان نظری، فلسفه اسلامی و کشف شهودی، مقام حضرت فاطمه زهرا (س) را به‌مثابه کلمه‌ی تامه‌ی الهی، انسان کامل، و ولیه‌ی مطلقه شرح می‌دهد.

🔹 از نظر ساختاری، کتاب در مسیر زیر حرکت می‌کند:

• تبیین مفهوم کلمه فاطمیه در نظام فصوصی ابن‌عربی

• اثبات مقام عصمت، ولایت و مظهریت کامل اسمای الهی در حضرت فاطمه

• بازخوانی جایگاه ایشان در ارتباط با انسان کامل، عقل کل، ولایت کلیه، کشف و شهود، فقه و کلام، دعا و زیارت

• بررسی جایگاه فاطمه در قرآن، حدیث، عرفان و فلسفه معاصر

• تحلیل تطبیقی القاب «ام‌ابیها» و «ام‌الائمه» در دستگاه هستی‌شناسی اسلامی

💠 حاصل نهایی آن است که:

حضرت زهرا (س) کلمه‌الله مکنونه است؛ حقیقتی که عقل‌ها از احاطه‌اش عاجزند و دل‌های اهل سلوک تنها به‌قدر طهارتشان آن را درمی‌یابند.

🔷 ۲. اهمیت کلمه فاطمیه در عرفان اسلامی

📘 بر اساس آموزه‌های ابن‌عربی و مکتب عرفان شیعی، «کلمه» تجلی حقیقت الهی در قالب انسانی است.
فاطمه زهرا (س) در این نگاه، نه فقط یک انسان قدسی یا مادر امامان، بلکه خودِ حقیقت ولایت و ظهور اسمی از اسماء اعظم الهی است:

«فاطمه، مظهر اسم جامع الله است؛ او مبدأ فیض ولایت و تجلی مطلق اسمای جمال و جلال است.»
📚 شرح فص عصمتیه، ص ۲۷۸

📌 در عرفان اسلامی، اهمیت کلمه فاطمیه در امور زیر نمایان است:

🔷 ۳. توصیه به خوانندگان و اهل سلوک

علامه حسن‌زاده در پایان کتاب، توصیه‌هایی دقیق برای اهل مطالعه، سیر و سلوک، طلاب و محققان معرفت دارد:

«خواننده این فص باید اهل طهارت باطنی باشد. این حکمت عصمتیه درک نمی‌شود مگر با نور باطن، نه صرف استدلال فلسفی.»
📚 شرح فص عصمتیه، ص ۳۵۲

🟢 توصیه‌های کلیدی:

• این متن را نه با چشم عقل جدلی، بلکه با چشم دل و با وضو بخوانید.

• در کنار مطالعه، به زیارت حضرت زهرا (س) و توسل به اهل‌بیت (ع) اهتمام ورزید.

• میان مفاهیم فلسفی و آیات قرآن پیوند معنوی و شهودی برقرار کنید.

• برای فهم کلمه فاطمیه، دل باید صافی و مطهر باشد، نه فقط ذهن پرمطالعه.

🔷 ۴. چشم‌انداز مطالعات آتی

علامه در پایان مسیر را برای مطالعات بیشتر باز می‌گذارد و پیشنهاد می‌دهد:

✅ نتیجه نهایی

🔹 کلمه فاطمیه یعنی فاطمه زهرا (س) به‌عنوان مظهر تام و تمام اسمای الهی، حقیقت عصمت، ولی مطلقه، کلمه مکنونه و انسان کامل.
🔹 او از نگاه علامه حسن‌زاده، نه‌فقط در تاریخ، بلکه در هستی و عرفان، نقش محوری دارد.
🔹 هرکس بخواهد سلوک معنوی کند، باید از طریق فاطمه به حقیقت محمدی برسد؛ چرا که او امّ‌ابیها است.

شرح فص حکمة عصمتیة في کلمة فاطمیة

الحكمه المتعاليه في الاسفار العقليه الاربعه

ملاصدرا و اسفار اربعه: خلاصه‌ای گویا و ترجمه ساده از حکمت متعالیه | سفر اول | سفر دوم | سفر سوم | سفر چهارم

مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة | خلاصه‌ای گویا و ترجمه ساده