آموزش منطق مظفر به زبان ساده | مثال‌ های کاربردی برای فهم کامل – بخش دوم

بخش دوم: تصدیقات و قضایا

۱۴. تعریف تصدیق

🔹 کلمه کلیدی اصلی: منطق مظفر
🔹 کلمات کلیدی فرعی: تصور، تصدیق، حکم، ذهن، علم

🟩 تعریف ساده و دقیق

در منطق مظفر، تصدیق این‌گونه تعریف می‌شود:

تصدیق، حکمی است که ذهن درباره‌ی وجود یا عدم وجود چیزی صادر می‌کند.

به زبان ساده‌تر:

🔸 تصدیق یعنی قبول یا رد یک نسبت میان دو چیز.

ذهن ما گاهی فقط یک مفهوم را درک می‌کند، مثلاً: «انسان»، «آب»، «درخت».
این نوع شناخت را تصور می‌گوییم.

اما گاهی ذهن ما قضاوت می‌کند، مثل اینکه بگوییم:

✅ «انسان فانی است.»
❌ «سنگ، عاقل است.»

در این حالت، ذهن ما نسبت بین دو چیز را قبول یا رد می‌کند. این نوع شناخت را تصدیق می‌نامند.

🟨 فرق تصور و تصدیق

🟦 نکته مهم

🔸 هر تصدیق از سه بخش تشکیل شده:

1. موضوع (مثلاً: انسان)

2. محمول (مثلاً: فانی)

3. نسبت بین آن دو (مثلاً: هست یا نیست)

در درس‌های بعد، این اجزا را جداگانه بررسی می‌کنیم.

🟧 مثال‌های روشن

🟥 نتیجه‌گیری

🔹 در منطق مظفر، تصدیق یعنی قضاوت ذهن درباره‌ی نسبت بین دو مفهوم.
🔹 بدون تصدیق، نمی‌توانیم استدلال یا برهان داشته باشیم.
🔹 علم واقعی در منطق از تصدیق حاصل می‌شود، نه صرف تصور.

🟩۱۵. تعریف قضیه و اجزای آن

🔹 کلمات کلیدی: قضیه، تصدیق، موضوع، محمول، نسبت، حکم، جمله خبری

تعریف قضیه

در منطق مظفر، «قضیه» همان تصدیق است که در قالب یک جمله خبری بیان می‌شود و می‌توان آن را صادق یا کاذب دانست.

🔸 تعریف ساده:

قضیه، جمله‌ای است که از نسبت دادن یا ندادن یک محمول به یک موضوع تشکیل شده است.

مثلاً:

✅ «انسان فانی است.» (قضیه‌ی موجبه)

❌ «سنگ عاقل نیست.» (قضیه‌ی سالبه)

هر قضیه همیشه شامل سه جزء اصلی است:

🟦 15.1. موضوع (Subject)

🔸 موضوع، همان چیزی است که درباره‌اش سخن می‌گوییم.

مثال:
در جمله‌ی «انسان فانی است»،
کلمه‌ی انسان موضوع است؛ یعنی درباره‌ی انسان صحبت می‌کنیم.

🟦 15.2. محمول (Predicate)

🔸 محمول، صفت یا حکمی است که به موضوع نسبت داده می‌شود یا از آن نفی می‌شود.

مثال:
در «انسان فانی است»،
کلمه‌ی فانی محمول است؛ یعنی چیزی که به انسان نسبت می‌دهیم.

🟦 15.3. نسبت (Copula)

🔸 نسبت، رابطه‌ای است که بین موضوع و محمول برقرار می‌شود و معمولاً در فارسی با کلمه‌ی «است» یا «نیست» بیان می‌شود.

مثال:

• «است» در جمله‌ی «انسان فانی است»

• «نیست» در جمله‌ی «سنگ عاقل نیست»

❗ توجه: در منطق، این نسبت را «ربط حکم» هم می‌نامند.

🟨 ساختار یک قضیه

هر قضیه‌ی منطقی، این ساختار را دارد:

موضوع + نسبت (است / نیست) + محمول

مثلاً:

• «خورشید گرم است.»

• «درخت جانور نیست.»

🟥 نکات بسیار مهم:

1. بدون نسبت، قضیه‌ای در کار نیست؛ صرف وجود دو واژه، یک قضیه را نمی‌سازد.
   مثال: «آب» و «سرد» اگر بدون «است» باشند، قضیه نیستند.

2. هر قضیه می‌تواند صادق یا کاذب باشد، اما تصور این ویژگی را ندارد.

3. منطق مظفر بر این اساس، تمام قضایا را دسته‌بندی و بررسی می‌کند (که در دروس بعدی خواهیم دید).

🟧 چند مثال با تحلیل:

۱۶. اقسام قضیه از حیث کمّیت

🔹 کلمات کلیدی: کلیه، جزئیه، مهمله، شخصیه، افراد موضوع، شمول

در منطق، قضایا را از جهت کمّیت یعنی از نظر تعداد افرادی که موضوع بر آن‌ها دلالت می‌کند، به چهار دسته تقسیم می‌کنیم:

کمّیت قضیه، یعنی این‌که حکم، شامل چند فرد از افراد موضوع است: همه؟ بعضی؟ فقط یک فرد معین؟

🟩 16.1. قضیهٔ کلیه (Universal)

🔸 قضیه‌ای است که حکم آن شامل تمام افراد موضوع می‌شود.

عباراتی چون «همه»، «هر»، «جمیع»، «هیچ‌یک» (در سالبه‌ها) نشانهٔ کلی بودن‌اند.

🔹 مثال‌های موجبه:

• «همه‌ی انسان‌ها فانی‌اند.»

• «هر حیوانی احساس دارد.»

🔹 مثال‌های سالبه:

• «هیچ‌کس جاودانه نیست.»

• «هیچ درختی عقل ندارد.»

✅ ویژگی: شمول کامل بر افراد موضوع دارد.

🟦 16.2. قضیهٔ جزئیه (Particular)

🔸 قضیه‌ای است که حکم آن تنها شامل بعضی از افراد موضوع می‌شود.

عباراتی چون «بعضی»، «برخی»، «عده‌ای»، «گاه» نشانهٔ جزئی بودن‌اند.

🔹 مثال‌های موجبه:

• «بعضی از انسان‌ها دانشمندند.»

• «عده‌ای از حیوانات اهلی هستند.»

🔹 مثال‌های سالبه:

• «بعضی درخت‌ها میوه نمی‌دهند.»

✅ ویژگی: تنها بخشی از افراد را شامل می‌شود، نه همه را.

🟨 16.3. قضیهٔ مهمله (Indefinite)

🔸 قضیه‌ای است که لفظی برای تعیین کمیت ندارد و نمی‌دانیم آیا کلی است یا جزئی.

🔹 مثال:

• «انسان فانی است.»

در این جمله نگفته‌ایم «همه‌ی انسان‌ها» یا «برخی انسان‌ها»، پس از نظر ظاهر ابهام دارد.

📌 اما در منطق، معمولاً مهمله‌ها را به کلیه تفسیر می‌کنند، مگر قرینه‌ای بر خلاف آن باشد.

🟪 16.4. قضیهٔ شخصیه (Singular)

🔸 قضیه‌ای است که موضوع آن یک فرد معین است و در نتیجه حکم فقط به همان یک فرد تعلق دارد.

🔹 مثال:

• «زید شاعر است.»

• «خورشید درخشان است.»

• «این درخت سبز است.»

✅ در منطق، چون موضوع فقط یک فرد خاص است، می‌گویند که قضیه در معنا کلی است، ولی در لفظ، جزئی است.

🟥 جدول خلاصه:

🟦 ۱۷. اقسام قضیه از حیث کیفیت

در منطق مظفر

🔹 کلمات کلیدی: قضیه موجبه، قضیه سالبه، اثبات، نفی، کیفیت حکم

در این درس، منطق مظفر می‌گوید:
قضیه را از نظر کیفیت به دو نوع تقسیم می‌کنیم:
۱. قضیهٔ موجبه
۲. قضیهٔ سالبه

🔸 منظور از کیفیت، این است که:
آیا در قضیه، نسبت میان موضوع و محمول را اثبات می‌کنیم یا نفی؟

🟩 17.1. قضیهٔ موجبه (Affirmative)

🔹 تعریف:
قضیه‌ای است که در آن، محمول را برای موضوع اثبات می‌کنیم.

یعنی می‌گوییم: «موضوع دارای این ویژگی هست».

🔸 فرمول کلی:

موضوع + است + محمول

🔸 مثال‌ها:

• «انسان ناطق است.»

• «خورشید درخشان است.»

• «بعضی حیوانات درنده‌اند.»

✅ در این نوع قضیه، هیچ نفی یا انکاری در کار نیست.

🟥 17.2. قضیهٔ سالبه (Negative)

🔹 تعریف:
قضیه‌ای است که در آن، محمول را از موضوع نفی می‌کنیم.

یعنی می‌گوییم: «موضوع این ویژگی را ندارد».

🔸 فرمول کلی:

موضوع + نیست + محمول
یا
هیچ + موضوع + نیست + محمول

🔸 مثال‌ها:

• «سنگ ناطق نیست.»

• «هیچ‌کس جاودانه نیست.»

• «بعضی کتاب‌ها مفید نیستند.»

✅ در این نوع قضیه، نفی یا انکار وجود دارد.

🟨 مقایسهٔ موجبه و سالبه

🟦 نکته‌های مهم

1. کیفیت قضیه (موجبه یا سالبه) هیچ ربطی به درستی یا نادرستی آن ندارد.
   یک قضیهٔ موجبه ممکن است کاذب باشد، و یک سالبه ممکن است صادق باشد.

2. کمیت و کیفیت دو چیز جداگانه‌اند.
   مثلاً ممکن است قضیه‌ای هم «کلی» باشد و هم «موجبه» یا «سالبه».

🟦 ۱۸. اقسام قضیه از حیث طرفین | در منطق مظفر

🔹 کلمات کلیدی: طرفین قضیه، جزئی، کلی، کلی‌الموضوع، کلی‌المحمول، شخصی، طرف قضیه

🟩 تعریف «طرفین قضیه»

در منطق، به موضوع و محمول قضیه، «طرفین قضیه» می‌گویند.

❓ پرسش: آیا موضوع یا محمول در قضیه، کلی است یا جزئی یا شخصی؟
جواب این پرسش، باعث می‌شود قضایا را از حیث طرفین به چند نوع تقسیم کنیم.

🟦 تقسیم‌بندی اقسام قضیه از حیث طرفین

منطق مظفر قضایا را از نظر طرفین به ۴ دسته تقسیم می‌کند:

۱. شخصی – شخصی

🔸 هم موضوع، هم محمول، شخصی هستند.

📌 مثال:
«زید، عمرو است.»

✅ دو اسم خاص داریم، هیچ‌کدام کلی نیست.

۲. کلی – کلی

🔸 هم موضوع، هم محمول، کلی هستند.

📌 مثال:
«هر انسان، حیوان است.»
موضوع = انسان → کلی
محمول = حیوان → کلی

۳. شخصی – کلی

🔸 موضوع، شخصی و محمول، کلی است.

📌 مثال:
«زید انسان است.»
موضوع = زید → شخصی
محمول = انسان → کلی

۴. کلی – شخصی

🔸 موضوع، کلی و محمول، شخصی است.

📌 مثال:
«هر انسان، زید است.»
موضوع = انسان → کلی
محمول = زید → شخصی

❌ این نوع قضیه معمولاً درست نیست، چون نمی‌شود همه‌ی انسان‌ها فقط یک نفر (زید) باشند.

🟨 نکتهٔ کلیدی

📌 این تقسیم‌بندی کمک می‌کند بفهمیم چقدر می‌توان به نتیجهٔ قضیه اعتماد کرد.

مثلاً: اگر موضوع کلی باشد و محمول شخصی، احتمال نادرست بودن قضیه زیاد است.

🟥 جدول خلاصه:

🟦 ۱۹. قضایای شرطی: متصله و منفصله

در منطق مظفر

🔹 کلمات کلیدی: قضیه شرطی، شرطیه، متصله، منفصله، اگر… آنگاه، یا… یا

🟩 تعریف کلی قضیه شرطی

قضیه شرطی قضیه‌ای است که از دو قضیهٔ مستقل ساخته شده و بین آن‌ها رابطهٔ شرطی برقرار است.

🔸 یعنی: در یک جمله، دو جملهٔ دیگر وجود دارد که با کلماتی مثل «اگر… آنگاه…» یا «یا… یا…» به هم وصل شده‌اند.

🔷 ۱۹.۱. قضیهٔ شرطیهٔ متصله (Hypothetical – Conditional)

🔹 تعریف:
قضیه‌ای است که از دو جمله تشکیل شده و بین آن‌ها با واژه‌هایی مثل «اگر… آنگاه…» یا «در صورتی که…» رابطه برقرار است.

🔸 فرمول کلی:

اگر الف، آنگاه ب
(اگر مقدم، آنگاه تالی)

🔸 مثال‌ها:

• «اگر خورشید طلوع کند، روز آغاز می‌شود.»

• «اگر آب به صد درجه برسد، می‌جوشد.»

• «اگر مطالعه کنی، موفق می‌شوی.»

✅ در این قضیه، رابطه‌ی شرطی واقعی یا منطقی بین دو جمله برقرار است.

🔷 ۱۹.۲. قضیهٔ شرطیهٔ منفصله (Disjunctive – Alternative)

🔹 تعریف:
قضیه‌ای است که دو جمله را با واژه‌هایی مثل «یا… یا…» از هم جدا می‌کند. یعنی بین آن دو تقابل یا تقسیم وجود دارد.

🔸 فرمول کلی:

یا الف یا ب

🔸 مثال‌ها:

• «یا شب است یا روز.»

• «یا زید در خانه است یا در مدرسه.»

• «یا این حرف درست است یا نادرست.»

✅ در این قضیه، یکی از دو حالت حتماً برقرار است (گاهی هر دو با هم نمی‌توانند درست باشند).

🟨 فرق متصله و منفصله به زبان ساده:

🟥 نکته‌های مهم

1. در شرطیهٔ متصله، اگر «مقدم» واقع شود و «تالی» نشود، قضیه کاذب است.

2. در شرطیهٔ منفصله، اگر هر دو طرف درست باشند (در جایی که باید یکی درست باشد)، قضیه نادرست است.

🟦 ۲۰. حمل اولی ذاتی و حمل شایع صناعی

در منطق مظفر

🔹 کلمات کلیدی: حمل، اولی ذاتی، شایع صناعی، اتحاد ماهوی، صدق خارجی، اقسام حمل

🟩 اول تعریف “حمل”

در منطق، حَمل یعنی نسبت دادن محمول به موضوع.
همان‌طور که گفتیم:

«انسان حیوان است» ← محمول (حیوان) به موضوع (انسان) حمل شده است.

حالا منطق مظفر می‌گوید:
حمل بر دو نوع است:

🔷 ۲۰.۱. حمل اولی ذاتی (Essential Primary Predication)

🔹 تعریف:
وقتی محمول و موضوع از نظر حقیقت و ماهیت دقیقاً یکی باشند و در تعریف همدیگر داخل باشند، این حمل را اولی ذاتی می‌گوییم.

🔸 فرمول ساده:

نوع = جنس + فصل

🔸 مثال‌ها:

• «انسان، حیوان ناطق است.»

• «مثلث، شکلی با سه ضلع است.»

• «عدد چهار، زوج است.»

✅ در این نوع حمل، موضوع و محمول هم‌ماهیت هستند.
✅ این حمل همیشه در ذهن انجام می‌شود، نه در خارج.

🔷 ۲۰.۲. حمل شایع صناعی (Common Technical Predication)

🔹 تعریف:
وقتی محمول خارجاً و در واقع بر موضوع صدق کند، ولی از نظر تعریف و ماهیت متفاوت باشند، این حمل را شایع صناعی می‌نامند.

🔸 مثال‌ها:

• «انسان سفید است.»

• «زید شاعر است.»

• «آهن سنگین است.»

✅ در این حمل، بین موضوع و محمول اتحاد ماهوی نیست، اما در خارج صادق است.
✅ این نوع حمل، واقعی و خارجی است.

🟨 فرق مهم بین این دو حمل

🟥 نکته کلیدی:

• هر تعریف علمی، باید با حمل اولی ذاتی باشد.
  مثلاً وقتی می‌گوییم:

«انسان = حیوان ناطق»،
این یک تعریف کامل است چون حمل اولی ذاتی دارد.

• ولی وقتی می‌گوییم:

«انسان خواب‌آلود است»،
این حمل شایع است؛ چون ویژگی ظاهری و گذراست، نه ماهیت.

🟦 ۲۱. مواد و صور قضایا | در منطق مظفر

🔹 کلمات کلیدی: ماده قضیه، صورت قضیه، عقل، حس، نقل، قیاس، صغری، کبری

🟩 تعریف کلی

در هر قضیهٔ منطقی، دو چیز را بررسی می‌کنیم:

1. مادهٔ قضیه: محتوای واقعی و محمول قضیه است.

2. صورت قضیه: شکل ظاهری قضیه از نظر منطق و ساختار است.

🔷 ۲۱.۱. مادهٔ قضیه (The Matter of Proposition)

🔹 ماده یعنی محتوای معنایی و واقعی یک قضیه.
یعنی آنچه واقعاً داریم درباره‌اش قضاوت می‌کنیم.

🔸 مثال:
در جمله‌ی «انسان فانی است»،
«انسان» و «فانی» دو مفهوم واقعی‌اند که با هم ارتباط دارند.
پس این محتوای واقعی، می‌شود مادهٔ قضیه.

🔸 ماده، از نظر منبع شناخت به چند نوع تقسیم می‌شود:

✅ ماده می‌گوید آیا این قضیه از نظر محتوا درست است یا نه؟

🔷 ۲۱.۲. صورت قضیه (The Form of Proposition)

🔹 صورت یعنی ساختار منطقی قضیه.
به زبان ساده: آیا این جمله از نظر منطقی درست ساخته شده یا نه؟

🔸 صورت ربطی به درستی محتوا ندارد، فقط به ترکیب صحیح منطقی توجه می‌کند.

🔸 مثال:

• «اگر همهٔ انسان‌ها فانی باشند، و زید انسان باشد، پس زید فانی است.»

✅ این قضیه از نظر صورت منطقی درست است (قیاس صحیح دارد).
اما اگر ماده‌اش غلط باشد، نتیجه هم غلط می‌شود.

🟨 فرق ماده و صورت در یک نگاه

🟥 نتیجه‌گیری مهم

در منطق مظفر، قضیهٔ درست باید هم مادهٔ درست داشته باشد، هم صورت درست.
یعنی هم محتوا باید صحیح باشد (از نظر عقل یا حس یا نقل) و هم ساختار منطقی آن درست باشد.

🟦 ۲۲. قضایای موجّهه و حمليه

در منطق مظفر

🔹 کلمات کلیدی: قضیه حمليه، قضیه موجّهه، امکان، ضرورت، امتناع، جهت حکم

🟩 تعریف کلی

در این درس، منطق مظفر می‌خواهد دربارهٔ چگونگیِ صدور حکم صحبت کند.

یعنی:
آیا نسبت میان موضوع و محمول، به‌طور مطلق بیان شده؟ یا با جهتی خاص؟
برای همین، قضایا را از این نظر به دو نوع تقسیم می‌کنیم:

🔷 ۲۲.۱. قضیهٔ حمليه (Categorical – مطلقه)

🔹 تعریف:
قضیه‌ای است که در آن، بدون اشاره به امکان یا ضرورت یا امتناع، فقط محمول را به موضوع نسبت می‌دهیم یا نفی می‌کنیم.

🔸 مثال‌ها:

• «انسان حیوان است.»

• «خورشید گرم است.»

• «سنگ عاقل نیست.»

✅ این نوع قضیه‌ها ساده‌اند و هیچ قید جهت‌داری ندارند.
یعنی فقط می‌گویند: هست یا نیست. همین.

🔷 ۲۲.۲. قضیهٔ موجّهه (Modal – جهت‌دار)

🔹 تعریف:
قضیه‌ای است که در آن، جهت حکم نیز مشخص شده؛ یعنی می‌گوییم:

• این نسبت ضروری است.

• یا ممکن است.

• یا محال است.

🔸 این جهت‌ها را در منطق، جهات سه‌گانه می‌نامند:

🟩 جهات سه‌گانه در قضیه موجّهه:

✅ در این قضایا، علاوه بر «است» یا «نیست»، یک قید مثل بالضروره، بالامکان، بالامتناع هم می‌آید.

🟨 مقایسهٔ حمليه و موجّهه

🟥 نکته‌های کلیدی

1. قضیه حمليه پایهٔ همهٔ استدلال‌هاست.
   موجّهه‌ها برای دقت بیشتر در فلسفه و کلام به کار می‌روند.

2. در استدلال‌های دقیق، باید جهت قضیه را هم در نظر گرفت.