مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة | خلاصه‌ای گویا و ترجمه ساده

🟦 مقدمه

۱. اهمیت معرفت نفس و معرفت ربّ

امام خمینی در آغاز کتاب مصباح الهدایة، شناخت خداوند را به‌عنوان هدف نهایی تمام مجاهدت‌های عارفان معرفی می‌کند.
او تصریح می‌کند که همهٔ تلاش‌های اهل سلوک و معرفت، برای رسیدن به مقام شناخت پروردگار صورت می‌گیرد.
این شناخت، والاترین نوع معرفت محسوب می‌شود.
هیچ معرفتی به‌اندازهٔ شناخت خدا، شرافت و ضرورت ندارد.
سالک حقیقی، تمام کوشش خود را برای نیل به این مرتبه صرف می‌کند.
امام خمینی می‌نویسد که هدف همهٔ انبیا و اولیای الهی، رساندن انسان به این مرتبه از معرفت بوده است.

امام با اشاره به حدیث معروف:

«مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ»
«هر که خود را بشناسد، پروردگارش را شناخته است.»
📚 منبع: نهج‌البلاغه، حکمت ۱۱۹ / بحارالأنوار، ج ۲، ص ۳۲

بیان می‌کند که مسیر شناخت خدا، از شناخت نفس می‌گذرد.
نفس انسان، آینه‌ای برای مشاهدهٔ حقایق الهی به شمار می‌آید.
هر کس به عمق وجود خود پی ببرد، به نوعی تجلی خداوند در خویشتن دست می‌یابد.

علامه حسن‌زاده آملی در شرح این بخش تأکید می‌کند که معرفت نفس، راه معرفت ربّ است.
ایشان می‌گوید: «نفس انسان، حقیقتی ملکوتی و مجرد است. هرکس آن را بشناسد، جلوه‌ای از حقیقت الهی را درک می‌کند.»

در نتیجه، عرفان اسلامی مسیر خود را از درون انسان آغاز می‌کند.
این مسیر از شناخت نفس می‌گذرد و به شهود حضرت حق ختم می‌شود.

۲. هدف از نگارش کتاب

امام خمینی هدف خود را از نوشتن این کتاب، روشن و صریح بیان می‌کند.
او هیچ انگیزهٔ علمی، فلسفی یا کلامی برای نگارش این اثر مطرح نمی‌کند.
بلکه تأکید می‌کند که انگیزهٔ او، ثبت بخشی از حقایق شهودی و باطنی بوده است.
او می‌خواهد آنچه از فیض الهی در قلبش تجلی کرده، با زبانی ساده و خالص با اهل دل در میان بگذارد.

امام می‌نویسد که این نوشته، حاصل مشاهدات قلبی و معارف ذوقی اوست.
او هیچ‌گاه ادعا نمی‌کند که این اثر یک متن استدلالی یا نظام‌مند فلسفی است.
بلکه به‌روشنی می‌گوید که این کتاب فقط بازتاب آن چیزی است که در قلب او جریان داشته است.

علامه حسن‌زاده در این بخش می‌گوید:
«امام خمینی این رساله را برای اهل دل نوشته است، نه برای جدال فلسفی.
کسی می‌تواند این مطالب را درک کند که با تهذیب نفس، وارد وادی سلوک عرفانی شده باشد.»

در نتیجه، این کتاب یک بیانیهٔ باطنی و شهودی است.
امام خمینی در آن به شرح دل‌مشغولی‌های عارفانه و دریافت‌های قلبی خود می‌پردازد.

۳. روش تحقیق در توحید و ولایت

امام خمینی در همان آغاز، روش تحقیق خود را دقیقاً مشخص می‌کند.
او به‌صراحت می‌گوید که این کتاب را با شیوه‌های عقلی، فلسفی یا کلامی ننوشته است.
او روش کتاب را نه‌استدلالی، بلکه شهودی و باطنی معرفی می‌کند.

امام تأکید می‌کند که نوشتار این اثر، زاییدهٔ تجلیات الهی بر قلب اوست.
او خود را تنها ناقلِ آن فیوضات می‌داند، بدون آن‌که آن‌ها را تحلیل فلسفی کند.

علامه حسن‌زاده در این بخش می‌نویسد:
«روش امام خمینی در این کتاب، همان روشی است که اهل کشف و شهود اختیار می‌کنند.
این سبک، با منطق و فلسفه تفاوت دارد. این زبان، زبان دل است، نه زبان عقل استدلال‌گر.»

در نتیجه، خوانندهٔ این کتاب باید خود را برای مواجهه با حقایق ذوقی و عرفانی آماده کند.
کسی که با نگاه عقلی و جدلی به سراغ آن بیاید، از درک ژرفای معانی محروم خواهد ماند.

۴. جایگاه انسان کامل در عرفان اسلامی

امام خمینی در ادامه، جایگاه «انسان کامل» را به‌عنوان محور خلقت معرفی می‌کند.
او می‌نویسد که انسان کامل، تجلی اسم اعظم خداوند است.
انسان کامل، مظهر جامع اسماء و صفات الهی محسوب می‌شود.

همهٔ مراتب وجود، از طریق انسان کامل معنا می‌یابد.
او واسطهٔ افاضهٔ تمام کمالات در عوالم هستی است.
او نه‌تنها خلیفهٔ خدا در زمین است، بلکه مقصد و هدف نهایی خلقت نیز به شمار می‌آید.

علامه حسن‌زاده در شرح این بخش، تعبیر زیبایی دارد:
«انسان کامل، آئینهٔ تمام‌نمای ذات و صفات خداوند است.
تمام افعال و ظهورات الهی، به‌وسیلهٔ او در عوالم هستی جریان پیدا می‌کند.»

امام خمینی، انسان کامل را همان حقیقت محمدیه می‌داند.
این حقیقت در انبیای الهی و امامان معصوم علیهم‌السلام متجلی شده است.
تمام فیض‌های الهی، از طریق انسان کامل به عالم هستی می‌رسد.

در نتیجه، عرفان اسلامی، به‌ویژه در نگاه شیعی، جایگاه محوری برای انسان کامل قائل است.
بدون درک انسان کامل، نمی‌توان توحید را به‌درستی فهمید.

۵. تبیین مسأله خلافت و ولایت در منظر اهل عرفان و حکمت

امام خمینی در پایان مقدمه، موضوع اصلی کتاب را مشخص می‌کند.
او تأکید می‌کند که ولایت و خلافت، دو حقیقتی هستند که ریشه در یک اصل دارند.
او می‌نویسد که ولایت، حقیقتی واحد است و در مظاهر گوناگون جلوه می‌کند.
خلافت، جلوه‌ای از همان ولایت محسوب می‌شود که در انسان کامل به‌صورت کامل تحقق می‌یابد.

امام تصریح می‌کند که خلافت، یک مقام سیاسی یا تاریخی نیست.
بلکه یک حقیقت ontological (وجودی) و metaphysical (ماورایی) است.
فقط انسان کامل می‌تواند این حقیقت را تجلی دهد.

علامه حسن‌زاده در این‌جا یادآوری می‌کند که:

«خلافت واقعی، همان است که قرآن در آیهٔ شریفه ذکر کرده است:»

إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً
«همانا من در زمین، خلیفه‌ای قرار خواهم داد.»
📖 سوره بقره، آیه ۳۰

علامه می‌گوید که این خلیفه، همان انسان کامل است که واجد ولایت الهی است.
او تمام شئون وجود را در دست دارد و رابط میان خالق و مخلوق به شمار می‌رود.

در نتیجه، امام خمینی در این کتاب می‌خواهد حقیقت خلافت را از منظر عرفانی و باطنی شرح دهد.
او می‌خواهد نشان دهد که خلافت حقیقی، همان ولایت مطلقهٔ الهی است که در انسان کامل ظهور یافته است.

🟦 فصل اول: در تجلی و مراتب آن

در این فصل، امام خمینی (ره) عمیق‌ترین مفاهیم عرفانی مربوط به تجلی حق را بیان کرده است. شرح علامه حسن‌زاده آملی نیز در این فصل بسیار دقیق، عرفانی و گاه پیچیده است.

۱. اقسام تجلی

🔹 تجلی ذاتی

امام خمینی در آغاز این بخش، تجلی را به سه قسم اصلی تقسیم می‌کند.
در مرتبهٔ اول، خداوند خود را برای خود ظاهر می‌کند.
این ظهور را تجلی ذاتی می‌نامند.

در این مرتبه، هیچ موجودی جز ذات حق وجود ندارد.
در واقع، این همان تجلی احدی است.
حق، ذات خود را در ذات خود مشاهده می‌کند.
نه اسمی وجود دارد، نه صفتی، نه مخلوقی، نه غیر و نه عالَمی.

🔍 شرح علامه حسن‌زاده:
علامه می‌فرماید که تجلی ذاتی، از هر رنگ و صورتی خالی است.
این تجلی، آغاز هر ظهور است ولی هیچ تعیّنی در آن راه ندارد.

🔹 تجلی صفاتی

در مرتبهٔ دوم، حق تعالی به‌واسطهٔ اسماء و صفات خود ظاهر می‌شود.
در این‌جا، حق خود را در مقام عالِم، قادر، حیّ، رحمان، خالق و… نشان می‌دهد.
این مرحله را تجلی صفاتی می‌نامند.

در این مقام، حق از حالت اطلاق خالص بیرون می‌آید و با وصف‌هایی در مقام علم و اراده و قدرت جلوه‌گر می‌شود.

🔍 شرح علامه:
علامه تأکید می‌کند که تجلی صفاتی، آغاز ظهور اسماء است.
اینجا مقام وحدت در کثرت است، یعنی حق در عین وحدت، در قالب اسم‌های مختلف تجلی می‌کند.

🔹 تجلی افعالی

در مرحلهٔ سوم، حق خود را در افعال و آفرینش جهان نشان می‌دهد.
او در قالب موجودات، نظم طبیعت، پیدایش اشیاء، اراده‌ها، و وقایع عالم ظاهر می‌شود.
این ظهور را تجلی افعالی می‌نامند.

🔍 توضیح:
در این‌جا، خدا نه فقط به‌عنوان عالم و قادر، بلکه در مقام خالق و مدبّر عالم تجلی می‌یابد.
مخلوقات، جلوه‌های افعالی او هستند.
همهٔ پدیده‌ها، آثار افعال خداوند به شمار می‌آیند.

۲. تفاوت تجلی با صدور و فیض

امام خمینی در ادامه، میان تجلی و مفاهیمی چون فیض و صدور فرق می‌گذارد.
در حکمت مشاء (مانند ابن‌سینا)، جهان از خدا به‌صورت فیض ضروری و با قاعدهٔ علیت صادر شده است.
در فلسفهٔ اشراق، نور اول از نور مطلق صادر می‌شود.
اما در عرفان نظری، این مفاهیم دقیق‌تر و لطیف‌تر می‌شوند.

🔹 در عرفان، تجلی یعنی ظهور حق، نه صدور از او
🔹 خداوند نه «فاعل» است به معنای فلسفی، و نه علتی مانند علت‌های دیگر
🔹 او ظاهر است نه صادرکننده
🔹 او همه چیز را در خود متجلّی می‌کند، نه اینکه آن‌ها را از خود جدا کند

🔍 شرح علامه حسن‌زاده:
علامه تصریح می‌کند که در نگاه عارف، خدا مثل خورشید نیست که چیزی از خود بیرون بریزد.
او مانند آینه‌ای بی‌نهایت است که همه چیز در آن ظاهر می‌شود.

۳. مراتب وجود و شئون تجلی

در عرفان اسلامی، مراتب وجود به چهار عالم تقسیم می‌شود.
در هر یک از این عوالم، تجلی خاصی رخ می‌دهد.
این عوالم عبارتند از:

🟪 لاهوت (حضرت ذات)

این عالم، مرتبهٔ غیب محض و حضرت ذات حق است.
هیچ مخلوقی به آن دسترسی ندارد.
در این‌جا، خدا با هیچ وصفی قابل توصیف نیست.
فقط وجود مطلق و صرف است.

🔍 علامه می‌گوید:
لاهوت، مقام اسم «هو» است.
یعنی جایی که جز خدا، هیچ چیزی نیست.

🟦 جبروت (عالم عقل)

در این عالم، موجودات عقلانی مانند ملائکه مقرب، عقول کلی و مجردات عالی حضور دارند.
تجلی در این عالم، به‌صورت نوری و عقلی است، نه مادی.

🔍 علامه حسن‌زاده می‌نویسد:
جبروت، عالم فرمان الهی است.
همان است که قرآن درباره‌اش می‌فرماید:

أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ
«آگاه باشید که آفرینش و فرمان از آنِ خداست.»
📖 سوره اعراف، آیه ۵۴

در این عالم، حق با اسم «الرحمن» تجلی می‌کند.

🟨 ملکوت (عالم مثال)

عالم ملکوت، مرتبهٔ صور مثالی و عالم خیال است.
در اینجا، موجودات نه مادی‌اند و نه کاملاً مجرد.
مثال آن، خواب‌هایی است که در آن‌ها تصویر داریم ولی ماده نداریم.

🔍 علامه توضیح می‌دهد:
ملکوت، عالم برزخ است.
در این عالم، تجلی به‌صورت صور محسوسه است، ولی بدون ماده.

🟥 ناسوت (عالم ماده)

این عالم، جهان مادی و دنیای محسوس ماست.
در اینجا، همه چیز با جسم، زمان و حرکت همراه است.

حق در این عالم نیز متجلی است.
درخت، سنگ، دریا، انسان، همه آیات تجلی او هستند.

🔍 آیه شریفه:

سَنُرِیهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنفُسِهِمْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ
«ما نشانه‌های خود را در افق‌ها و در درون جان‌هایشان به آنان نشان خواهیم داد، تا بر آنان روشن گردد که او حق است.»
📖 سوره فصلت، آیه ۵۳

۴. مظاهر تجلی: اسماء، صفات، و افعال در عوالم گوناگون

در پایان این فصل، امام خمینی به یک اصل مهم اشاره می‌کند.
او می‌گوید که در هر عالمی، تجلی خاصی رخ می‌دهد.
در عالم لاهوت، فقط ذات است؛
در عالم جبروت، اسماء و صفات هستند؛
در عالم ملکوت، صور و اشکال نوری‌اند؛
و در ناسوت، افعال و پدیده‌های مادی دیده می‌شوند.

🔍 توضیح علامه:
علامه می‌نویسد که اسماء الهی، در هر عالمی به‌گونه‌ای خاص ظهور می‌کنند.
اسم «الحی» در جبروت به صورت عقل کلی جلوه می‌کند.
در ملکوت، به صورت فرشته‌ای نورانی.
و در ناسوت، به شکل موجود زنده‌ای مانند انسان.

✅ جمع‌بندی فصل اول:

۱. تجلی، یعنی ظهور حق، نه صدور چیزی از او
۲. سه نوع تجلی داریم: ذاتی، صفاتی، افعالی
3. وجود، دارای چهار مرتبه است: لاهوت، جبروت، ملکوت، ناسوت
4. در هر مرتبه، جلوه‌ای خاص از خدا دیده می‌شود
5. کل جهان، مظهر اسماء و صفات الهی است

🟦 فصل دوم: در خلافت الهی

۱. معنای خلافت کلیه الهیه

امام خمینی، خلافت را به‌عنوان مقامی باطنی و وجودی معرفی می‌کند.
او می‌گوید که خلافت کلیه الهیّه یعنی:
👈 مقامی که انسان از طرف خدا در تمام عوالم، صاحب تصرف، اشراف، و ولایت می‌شود.
این خلافت، مأموریت سیاسی یا حکومتی نیست.
بلکه حقیقتی است که در باطن وجود انسان کامل قرار دارد.
خلیفهٔ الهی، به‌اذن خداوند در تمام مراتب هستی، جریان فیض، تدبیر، و هدایت را در دست دارد.

🔍 علامه حسن‌زاده می‌گوید:
خلافت یعنی جانشینی الهی، اما نه به‌معنای غیبت خلیفه‌گیرنده.
بلکه یعنی ظهور خدا در مقام افعال، به‌واسطهٔ انسان کامل.
انسان کامل همان کسی است که خداوند در او، خودش را برای دیگران جلوه می‌دهد.

۲. مراتب خلافت در مراتب وجود

امام خمینی، خلافت را مانند تجلی، دارای مراتب می‌داند.
او این مراتب را مطابق با عالم جبروت، ملکوت و ناسوت بیان می‌کند.

🟦 خلافت در عالم جبروت

در این مرتبه، خلیفهٔ الهی، در عالم عقول و موجودات مجرد، ولایت دارد.
او بر همهٔ عقول کلی و ارواح مجرده، اشراف و تسلط دارد.
در این مقام، خلیفه به اسم «الرحمن» مرتبط است.
او واسطهٔ تجلی علم و عقل الهی در عالم عقول است.

🔍 علامه در شرح این بخش می‌نویسد:
«جبروت عالم امر است. خلافت در این مرتبه، به صورت فرمان‌دهی به موجودات نورانی تحقق پیدا می‌کند.»

🟨 خلافت در عالم ملکوت

در این عالم، خلیفه بر صور مثالی و موجودات برزخی ولایت دارد.
او صورت‌ها و اشکال لطیف را اداره می‌کند.
اینجا عالم رؤیا، برزخ، و فرشتگان خاص مطرح است.
خلافت در این مرتبه، همراه با شهود و تصرف در صور است.

🔍 علامه توضیح می‌دهد:
«ملکوت مرتبه‌ای بین ماده و عقل است. انسان کامل، در اینجا بر عالم خیال و مثال، تصرف تکوینی دارد.»

🟥 خلافت در عالم ناسوت

در عالم ماده، خلیفه، موجودات مادی را به ارادهٔ الهی تدبیر می‌کند.
او بر اشیاء، طبیعت، بدن‌ها، عناصر، و زمان تصرف دارد.
پیامبران و اولیا در این مرتبه، حکومت ظاهری نیز داشته‌اند.
اما حتی بدون حکومت رسمی، این تصرف باطنی برقرار بوده است.

🔍 علامه در شرح این مقام می‌نویسد:
«در ناسوت، خلافت به‌صورت ولایت تکوینی بر اشیاء بروز می‌کند. انسان کامل می‌تواند مانند حضرت عیسی مرده را زنده کند، یا مانند پیامبر اکرم سنگ و حیوان را به سخن آورد.»

۳. انسان کامل، مظهر جامع خلافت

امام خمینی در اینجا بر یک اصل کلیدی تأکید می‌کند:
👈 تنها انسان کامل، مظهر جامع خلافت کلیه الهیّه است.

انسان کامل، در همهٔ مراتب هستی حضور دارد.
او با ذات خود در لاهوت، با عقل خود در جبروت، با خیال خود در ملکوت، و با بدن خود در ناسوت سیر می‌کند.

انسان کامل همهٔ اسماء الهی را در خود دارد.
او تجلی کامل «اسم الله» است.

🔍 علامه حسن‌زاده در این بخش می‌نویسد:
«خلافت واقعی، تنها از آن کسی است که جامع جمیع مراتب هستی باشد. و این تنها در انسان کامل تحقق یافته است.»

۴. نسبت خلافت انسان با اسم «الله»

امام خمینی این نکته را برجسته می‌سازد:
اسم «الله» جامع تمام اسماء الهی است.
خلافت انسان کامل، نیز همین ویژگی را دارد.
همان‌طور که اسم «الله» مبدأ همهٔ اسماء دیگر است، انسان کامل هم مظهر همهٔ اسماء است.

🔹 به‌عبارت دیگر، انسان کامل همانند «الله»، در تمام صفات الهی ظهور دارد:
– عالم است،
– قادر است،
– حیّ است،
– و ربّانی است.

🔍 علامه حسن‌زاده می‌فرماید:
«نسبت انسان کامل با اسم الله، نسبت آینه است با نور خورشید.
همهٔ نورها در آن یکجا جلوه می‌کنند.»

۵. خلافت و تسخیر عوالم به واسطه انسان کامل

در پایان این فصل، امام خمینی به نتیجه‌ای روشن می‌رسد:
👈 انسان کامل، به‌واسطه خلافت الهی، بر تمام عوالم هستی تسلط دارد.

او با اجازهٔ خداوند، می‌تواند در ملک، ملکوت، جبروت و ناسوت تصرف کند.
این همان معنای آیه شریفه است:

وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مِّنْهُ
«و آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، همه را از جانب خود، برای شما مسخّر ساخت.»
📖 سوره جاثیه، آیه ۱۳

🔍 علامه حسن‌زاده در تفسیر این تسخیر می‌گوید:
«مسخر شدن آسمان و زمین، در ظاهر شامل تسخیر علمی و صنعتی است.
اما در باطن، نشان از ولایت تکوینی انسان کامل دارد.
انسان کامل، فرمانروای همهٔ عوالم است چون خلیفهٔ خداست.»

✅ جمع‌بندی فصل دوم:

۱. خلافت کلیه الهیه، مقامی وجودی و تکوینی است
۲. این خلافت در عوالم مختلف، با مراتب گوناگون تحقق می‌یابد
3. تنها انسان کامل، مظهر جامع این خلافت است
4. انسان کامل با اسم «الله» مرتبط است چون جامع تمام اسماء می‌باشد
5. انسان کامل با ولایت تکوینی، بر تمام هستی تسلط دارد و واسطهٔ فیض خداست

🟦 فصل سوم: در ولایت کلیه الهیه

۱. تعریف ولایت و اقسام آن

ولایت در لغت به معنای قرب، تصرف و سلطه است.
در عرفان اسلامی، ولایت مقام قرب وجودی انسان به خداوند و قدرت تصرف او در عوالم هستی به اذن خداست.

امام خمینی ولایت را به دو بخش اساسی تقسیم می‌کند:

▪ ولایت تکوینی

ولایت تکوینی یعنی قدرت تصرف در نظام هستی به اذن الهی.
انسان کامل با این ولایت، بر طبیعت، ارواح، عقول و اشیاء مادی و معنوی سلطه دارد.
او با این مقام، مردگان را زنده می‌کند، زمین را می‌شکافد، در دل‌ها نفوذ می‌کند، و حتی فرشتگان را فرمان می‌دهد.

🔍 شرح علامه حسن‌زاده:
علامه می‌فرماید: ولایت تکوینی، همان قدرت مطلق الهی است که در آینه‌ی وجود انسان کامل منعکس می‌شود.
او می‌افزاید: این ولایت، «عین قدرت خدا» است، نه جدای از آن.

▪ ولایت تشریعی

ولایت تشریعی یعنی حق قانون‌گذاری و تعیین شریعت.
در این مقام، ولیّ خدا همان کسی است که می‌تواند دین را تبیین، تأویل، و حتی تشریع کند، اگرچه در ذیل ارادهٔ الهی.

🔍 شرح علامه:
علامه می‌گوید: ولایت تشریعی، اذن بیان شریعت است، اما در حقیقت از باطن دین ناشی می‌شود.
ولیّ خدا به درون وحی راه دارد، نه فقط ظاهر آن.

۲. رابطه ولایت با تجلی و اسماء

امام خمینی رابطه‌ای ژرف میان ولایت و تجلی الهی برقرار می‌کند.
او می‌گوید:
🔹 خداوند با اسماء خود در عوالم تجلی می‌کند.
🔹 این اسماء، در وجود انسان کامل متمثل می‌شوند.
🔹 ولایت، نتیجه‌ی ظهور اسماء الهی در وجود ولیّ خداست.

انسان کامل، مظهر اسماء حسنی و صفات علیای الهی است.
پس ولایت او، عین ولایت حق است.

🔍 شرح علامه حسن‌زاده:
علامه می‌فرماید: تجلیات اسمائی خدا، در انسان کامل به اوج می‌رسد.
او اسم «الله» را جامع همه اسماء دانسته، و انسان کامل را تجلی عینی آن می‌داند.
از این رو، ولایت انسان کامل همان ولایت خدا در مظاهر است.

۳. ولایت خاص انسان کامل در همه عوالم

امام خمینی بیان می‌کند:
🔹 فقط انسان کامل، دارای ولایت مطلقه در تمام عوالم است.
او در لاهوت با ذات خود،
در جبروت با عقل خود،
در ملکوت با خیال خود،
و در ناسوت با بدن خود حاضر است.

او در همهٔ مراتب هستی تصرف دارد، اما فقط به اذن خداوند.

🔍 علامه حسن‌زاده:
ایشان می‌نویسد: «وجود انسان کامل، پلی است میان غیب و شهود.
خدا از طریق او، در تمام مراتب هستی ظهور می‌کند.»
این ولایت مطلقه، لازمه‌ی خلافت مطلقه است.

۴. ولایت علی (علیه‌السلام) به عنوان مصداق اتم ولایت کلیه

امام خمینی در این بخش، امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام را به‌عنوان کامل‌ترین مظهر ولایت معرفی می‌کند.
او تصریح می‌کند:
🔹 حضرت علی (ع)، نخستین تجلی اسم الله پس از پیامبر اکرم (ص) است.
🔹 ولایت او، نه محدود به زمان و زمین، بلکه در همه عوالم جاری است.

امام در اینجا به خطبه معروف نهج‌البلاغه اشاره دارد، جایی که علی (ع) می‌فرماید:

لَوْ كُشِفَ لِيَ الْغِطَاءُ مَا ازْدَدْتُ يَقِينًا
«اگر پرده از پیش چشمانم برداشته شود، بر یقینم افزوده نخواهد شد.»
📚 نهج‌البلاغه، حکمت ۳۲۷

🔍 شرح علامه حسن‌زاده:
علامه می‌گوید: علی (ع)، خود حقیقت قرآن و قلب محمدی است.
او نه حامل ولایت، بلکه عین آن است.
ولایت علی، همان ولایت کلیه الهی است که در او به اوج رسیده است.

۵. ولایت در مقایسه با نبوت و رسالت

امام خمینی در این بخش، ولایت را بالاتر از نبوت و رسالت می‌داند.
🔹 رسالت، رساندن پیام الهی است.
🔹 نبوت، دریافت پیام و تعلیم آن به خلق است.
🔹 اما ولایت، اتصال مستقیم با خداوند و تصرف در باطن دین و هستی است.

به همین دلیل، پیامبران اولوالعزم، هم نبی، رسول، و هم ولیّ بوده‌اند.

🔍 شرح علامه حسن‌زاده:
علامه تصریح می‌کند که مقام ولایت، باطن مقام نبوت است.
هر نبی، ولی هست، اما هر ولی، نبی نیست.
پس ولایت اعم است از نبوت، و اخصّ است از حیث کمال.

۶. استمرار ولایت پس از ختم نبوت

امام خمینی تأکید می‌کند:
🔹 پس از ختم نبوت با پیامبر اکرم (ص)، ولایت ادامه دارد.
🔹 این ولایت در امامان معصوم علیهم‌السلام، و سپس در اولیای خاص خدا استمرار یافته است.
🔹 ولایت، راه ارتباط معنوی و شهودی میان انسان و خدا پس از ختم نبوت است.

🔍 علامه حسن‌زاده:
ایشان می‌گوید:
«اگر ولایت ادامه نمی‌یافت، فیض الهی به زمین نمی‌رسید.
همیشه باید ولیّ خدا بر زمین باشد تا جهان بماند.»

آیه شریفه نیز بر این استمرار اشاره دارد:

وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا
«و از میان آنان امامانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می‌کنند.»
📖 سوره سجده، آیه ۲۴

۷. ولایت به عنوان «باطن شریعت»

امام خمینی در پایان این فصل، حقیقتی لطیف و دقیق را بیان می‌کند:
🔹 شریعت، ظاهر دین است.
🔹 ولایت، باطن دین است.
🔹 اگر انسان فقط ظاهر شریعت را بگیرد، به حقیقت دین نرسیده است.
🔹 تنها از طریق ولایت می‌توان به باطن دین راه یافت.

🔍 شرح علامه حسن‌زاده:
علامه می‌فرماید:
«ولایت، حقیقت محمدیّه است.
باطن قرآن، باطن عبادات، و باطن احکام، همه در ولایت ریشه دارند.
ولیّ خدا، همان صاحب باطن شریعت است.»

✅ جمع‌بندی فصل سوم:

۱. ولایت، قرب وجودی و سلطهٔ تکوینی و تشریعی ولیّ خداست
۲. ولایت از تجلی اسماء الهی ناشی می‌شود
۳. انسان کامل در تمام عوالم، دارای ولایت حقیقی است
4. علی (علیه‌السلام) کامل‌ترین تجلی این ولایت است
5. ولایت، برتر از نبوت است، چون باطن آن را دربر می‌گیرد
6. پس از ختم نبوت، ولایت ادامه دارد و شرط بقای فیض الهی است
7. بدون ولایت، دین ناقص و بی‌باطن خواهد بود

🟦 فصل چهارم: در انسان کامل

۱. انسان کامل به عنوان مظهر اسم «الله»

امام خمینی در این بخش، انسان کامل را مظهر جامع اسم «الله» می‌داند.
اسم «الله» در عرفان، اسم جامع است؛ تمام اسماء و صفات الهی در آن گرد آمده‌اند.
همان‌گونه که «الله» تجلی جامع حق تعالی است، انسان کامل نیز آیینهٔ تمام‌نمای آن اسم است.

خداوند در انسان کامل، تمام اسماء خود را ظاهر کرده است.
انسان کامل، نه‌تنها نشانه‌ای از خدا، بلکه ظهور تامّ او در عالم خلقت است.

🔍 شرح علامه حسن‌زاده آملی:
علامه می‌نویسد:
«اسم «الله» همان ذات واجب‌الوجود است با تمام شئون و صفاتش.
انسان کامل، مظهر این جامعیت است.
او نه مظهر یک اسم، بلکه مظهر همه اسماء الهی است.»

۲. جامعیت اسماء و صفات در انسان کامل

امام خمینی تأکید می‌کند که انسان کامل، تمام اسماء الهی را در وجود خود دارد.
اسماء جلالی (مانند «قاهر»، «منتقم»، «مُمیت»)
و اسماء جمالی (مانند «رحمان»، «کریم»، «ودود»)
همگی در وجود او تحقق دارند.

در ملائکه یا موجودات دیگر، تنها برخی از اسماء تجلی کرده‌اند.
اما انسان کامل، همهٔ آن‌ها را در یک وجودِ واحد و هماهنگ جمع کرده است.

🔍 علامه حسن‌زاده در این‌باره می‌فرماید:
«انسان کامل، مظهر اتمّ اسماء است چون ظرفیت وجودی او بی‌نهایت است.
او هم در جلال محض غرق است، هم در جمال تام.»

۳. مقام خلافت و ولایت انسان کامل

امام خمینی در این بخش، بار دیگر بر خلافت و ولایت انسان کامل تأکید می‌ورزد.
او می‌نویسد:
🔹 خلافت یعنی جانشینی خدا در زمین.
🔹 ولایت یعنی قدرت تصرف در همهٔ مراتب هستی.
🔹 انسان کامل، جامع این دو مقام است.

این خلافت، نه صرفاً حکومت ظاهری، بلکه حضور باطنی در همهٔ عوالم وجود است.
او هم خلیفهٔ خداست، هم ولیّ مطلق او.

🔍 علامه حسن‌زاده می‌نویسد:
«مقام خلافت، از تجلی صفات حق حاصل می‌شود.
مقام ولایت، از تجلی ذات حق نشأت می‌گیرد.
انسان کامل، این دو تجلی را در خود جمع دارد.»

۴. علم، قدرت و اراده انسان کامل

امام خمینی به سه ویژگی کلیدی انسان کامل اشاره می‌کند:
🔸 علم: او از علم الهی برخوردار است.
🔸 قدرت: او با قدرت الهی عمل می‌کند.
🔸 اراده: او با ارادهٔ حق، تدبیر هستی را در دست دارد.

انسان کامل، نه‌تنها از علم حصولی بهره‌مند است، بلکه دارای علم حضوری، شهودی و احاطه‌ای است.
علم او به موجودات، همچون نور است برای اشیاء.

🔍 علامه حسن‌زاده می‌گوید:
«انسان کامل، عالم به غیب است؛ چون با نور خدا می‌بیند.
او می‌داند، می‌بیند، و اراده می‌کند؛ ولی همهٔ این‌ها از ناحیهٔ ذات حق در او جاری است.»

۵. انسان کامل و توحید افعالی، صفاتی و ذاتی

در این بخش، امام خمینی نشان می‌دهد که انسان کامل، مظهر تمام مراتب توحید است:

▪ توحید افعالی

انسان کامل، هیچ فعلی را به خود نسبت نمی‌دهد.
او می‌گوید:
🔹 «لا مؤثّر فی الوجود إلا الله»
یعنی تنها فاعل حقیقی، خداوند است.
هر کاری که او می‌کند، حقیقتاً فعل خداست که از طریق او انجام می‌گیرد.

▪ توحید صفاتی

انسان کامل، صفاتی چون علم، قدرت، حیات و اراده دارد.
اما آن‌ها را مستقل نمی‌داند.
او می‌فهمد که علم او، عین علم خدا است در مقام تجلی.
همهٔ صفات او، تجلی صفات الهی هستند.

▪ توحید ذاتی

در نهایت، انسان کامل به جایی می‌رسد که هیچ چیزی را جز ذات حق نمی‌بیند.
او خود را فانی در ذات الهی می‌یابد.
در این مقام، فقط خدا هست، نه او و نه غیر او.

🔍 علامه حسن‌زاده در این‌باره می‌نویسد:
«انسان کامل، خود را آینهٔ تمام‌نمای توحید می‌داند.
او در افعال، صفات و ذات، هیچ استقلالی برای خود نمی‌بیند.
همه چیز را از خدا و در خدا می‌بیند.»

۶. نسبت انسان کامل با سایر موجودات

امام خمینی در پایان این فصل، جایگاه انسان کامل را در نظام هستی تبیین می‌کند:
🔹 او حلقهٔ اتصال میان خالق و مخلوق است.
🔹 او واسطهٔ فیض است.
🔹 همهٔ موجودات، به‌واسطهٔ او از خداوند فیض می‌گیرند.

او همان واسطهٔ فیض الهی است که در روایت مشهور آمده است:

بِكُمْ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ، وَبِكُمْ يُمْسِكُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ
«به‌واسطهٔ شما باران نازل می‌شود، و آسمان از افتادن بر زمین نگه داشته می‌شود.»
📚 زیارت جامعهٔ کبیره

🔍 شرح علامه حسن‌زاده:
ایشان می‌گوید:
«موجودات، همه مظاهر ناقصه‌اند.
اما انسان کامل، مظهر اکمل است.
همه در اطراف او می‌گردند، چون او قطب وجود است.»

✅ جمع‌بندی فصل چهارم:

۱. انسان کامل، مظهر جامع اسم «الله» است
۲. تمام اسماء و صفات الهی در او جمع است
۳. او دارای خلافت و ولایت کلیه در همهٔ عوالم است
۴. علم، قدرت و ارادهٔ او از سنخ علم و قدرت الهی است
۵. او در سه مرتبهٔ توحید (افعالی، صفاتی، ذاتی) فانی در حق است
۶. همهٔ موجودات، به‌واسطهٔ او به فیض وجودی دست می‌یابند

🟦 فصل پنجم: در نبوت و امامت

۱. تفاوت نبوت، رسالت، و ولایت

امام خمینی در آغاز فصل، به تمایز دقیق میان این سه مقام می‌پردازد:

🔹 نبوت یعنی دریافت وحی از خداوند برای هدایت انسان‌ها.
🔹 رسالت یعنی ابلاغ و رساندن آن وحی به جامعه.
🔹 ولایت یعنی قرب وجودی به حق، شهود باطنی، و اتصال به سرچشمهٔ حقیقت.

هر رسول، نبی هست؛ ولی هر نبی، رسول نیست.
هر نبی و رسول، دارای ولایت نیز هست؛ اما ولایت از نبوت برتر است.

🔍 شرح علامه حسن‌زاده آملی:
علامه می‌فرماید:
«رسالت، مقام ابلاغ است. نبوت، مقام دریافت است.
اما ولایت، مقام فناء فی الله و بقاء بالله است.
ولایت، گوهر باطنی تمام انبیاست.»

۲. ختم نبوت و استمرار ولایت

امام خمینی تصریح می‌کند که با پیامبر اکرم (صلى‌الله‌عليه‌وآله) نبوت و رسالت ختم شده‌اند.
اما ولایت، نه‌تنها ختم نشده، بلکه استمرار یافته است.

او دلیل این استمرار را چنین بیان می‌کند:

🔸 چون جهان، همواره نیازمند واسطهٔ فیض است.
🔸 اگر ولیّ خدا نباشد، فیض الهی به مخلوقات نمی‌رسد.
🔸 پس پس از ختم نبوت، ولایت در امامان معصوم علیهم‌السلام استمرار یافته است.

🔍 علامه حسن‌زاده در این‌باره می‌نویسد:
«ولایت مانند خورشید است.
نبوت چون نور روز است که با طلوع و غروب پیامبران می‌آید و می‌رود.
اما خورشید ولایت، همواره در آسمان حقیقت می‌تابد.»

۳. ولایت مطلقه پس از ختم نبوت

امام خمینی در این قسمت، به جایگاه ویژهٔ ولایت مطلقهٔ اهل بیت علیهم‌السلام پس از ختم نبوت می‌پردازد.

او می‌گوید:
🔹 پس از پیامبر، کسی حق دریافت شریعت جدید ندارد.
🔹 اما ولایت باطنی، فهم شریعت، تأویل آیات، هدایت معنوی، و تصرف تکوینی ادامه دارد.
🔹 این وظیفه را ائمه معصومین (ع) به‌عنوان دارندگان ولایت مطلقه به‌عهده دارند.

این ولایت، ادامهٔ همان ولایت رسول‌الله (ص) است، نه چیزی مستقل از آن.

🔍 علامه حسن‌زاده آملی می‌فرماید:
«ولایت مطلقهٔ علوی، همان ولایت محمدی است در لباس امامت.
این ولایت، خورشید معرفت است که در قالب امامان دوازده‌گانه تجلی یافته است.»

۴. رابطه ولایت با حقیقت قرآن و وحی

امام خمینی در این فراز، حقیقتی شگرف بیان می‌کند:

🔹 حقیقت قرآن، ظاهر و باطن دارد.
🔹 ظاهر آن الفاظ و احکام است.
🔹 باطن آن، ولایت و نور نبی و ولیّ خداست.
🔹 ولایت، همان تأویل حقیقی قرآن است که تنها اولیای معصوم آن را می‌فهمند.

👈 بدون ولایت، قرآن به فهم کامل نمی‌رسد.

آیه‌ای کلیدی در این زمینه می‌فرماید:

وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ
«و تأویل آن را جز خدا و راسخان در علم نمی‌دانند.»
📖 سوره آل‌عمران، آیه ۷

🔍 علامه حسن‌زاده توضیح می‌دهد:
«راسخان در علم، همان اولیای الهی‌اند که باطن وحی را درک می‌کنند.
آن‌ها به قلب قرآن دسترسی دارند، نه فقط به زبان آن.»

۵. ولایت اهل‌بیت علیهم‌السلام به عنوان ادامه ولایت نبی

امام خمینی در این بخش، اهل بیت علیهم‌السلام را حاملان کامل ولایت نبی معرفی می‌کند.
او تأکید می‌کند که:

🔸 ولایت آنان، نه فرعی، بلکه استمرار همان ولایت محمدی است.
🔸 آن‌ها نه‌تنها مفسر ظاهر دین، بلکه ناقل باطن آن نیز هستند.
🔸 با ولایت آنان، دین زنده است و شریعت معنا می‌یابد.

👈 بدون آنان، راه به سوی حقیقت دین بسته می‌شود.

در زیارت جامعه کبیره آمده است:

بِكُمْ يُعْرَفُ اللَّهُ، وَبِكُمْ يُعْبَدُ اللَّهُ، وَبِكُمْ يُوَحَّدُ اللَّهُ
«به‌واسطهٔ شماست که خدا شناخته می‌شود، و به‌واسطهٔ شما خدا عبادت می‌شود، و به‌واسطهٔ شما خدا یگانه شمرده می‌شود.»
📚 مفاتیح الجنان، زیارت جامعه کبیره

🔍 علامه حسن‌زاده آملی در شرح این معنا می‌گوید:
«اهل بیت، مجاری فیض الهی‌اند.
اگر ولایت آن‌ها را نفی کنیم، باطن شریعت را انکار کرده‌ایم.
و اگر آنان را بشناسیم، به حقیقت دین راه یافته‌ایم.»

✅ جمع‌بندی فصل پنجم:

۱. نبوت، رسالت و ولایت، سه مقام متفاوت‌اند
۲. نبوت و رسالت پایان یافته‌اند، اما ولایت ادامه دارد
۳. ولایت اهل بیت، استمرار ولایت رسول‌الله است، نه جانشینی صرف
۴. قرآن با ولایت تفسیر می‌شود، نه فقط با لغت و ظاهر
۵. بدون ولایت، شریعت ناقص و باطن‌زدوده خواهد بود

🟦 فصل ششم: در خلافت ظاهری و حکومت

۱. خلافت سیاسی و دینی در امت

امام خمینی در آغاز این فصل، به تمایز مهمی اشاره می‌کند:

🔹 خلافت سیاسی یعنی تصدی ظاهر حکومت، امور اجرایی، نظم اجتماعی و قانون‌گذاری.
🔹 خلافت دینی یعنی هدایت باطنی، تفسیر دین، ولایت بر نفوس و قلوب، و اتصال به باطن شریعت.

او تأکید می‌کند که در امت اسلامی، این دو خلافت باید در یک شخص الهی، معصوم و منصوب از طرف خدا جمع باشند.

اگر این دو خلافت از یکدیگر جدا شوند، جامعه دچار گمراهی ظاهری و انحراف باطنی خواهد شد.

🔍 شرح علامه حسن‌زاده آملی:
«خلافت ظاهری بدون خلافت باطنی، مانند بدنی بی‌روح است.
و خلافت باطنی بدون ظهور در حکومت، در حد یک نور خاموش باقی می‌ماند.
پس انسان کامل باید هم زمام شریعت را در دست داشته باشد، هم زمام سیاست را.»

۲. مشروعیت حکومت انسان کامل

امام خمینی در این بخش می‌فرماید:

🔸 حکومت انسان کامل، نه به رأی مردم، و نه به زور شمشیر، بلکه به نصب الهی مشروع می‌شود.
🔸 این نصب، هم برای پیامبر (ص) بوده است، و هم برای جانشینان معصوم او.

امام تصریح می‌کند:
👈 همان‌گونه که خداوند پیامبر را برای هدایت منصوب کرده، امام را نیز برای رهبری امت تعیین کرده است.

این مشروعیت از سرچشمهٔ اسم «الله» می‌آید، چون انسان کامل مظهر همان اسم است.

🔍 شرح علامه حسن‌زاده آملی:
«مشروعیت، باید از بالا بیاید، نه از پایین.
انسان کامل، با حق متصل است، نه با مردم.
حاکم دینی، اگر منصوب از جانب خدا نباشد، غاصب است.»

۳. نقش ولایت در تدبیر امور دنیا و آخرت

امام خمینی حکومت انسان کامل را یک حکومت مطلق دینی می‌داند:

🔹 او هم بر دنیا حکومت می‌کند (قضاوت، عدالت، اجرا، نظم)،
🔹 و هم بر آخرت (تربیت، تطهیر، هدایت، شفاعت).

او می‌فرماید:
🔸 انسان کامل، فقط حاکم ظاهر نیست، بلکه ولیّ ارواح و راهنمای قلوب است.
🔸 تمام امور انسان، از تولد تا قیامت، باید تحت ولایت او باشد.

به تعبیر امام:
👈 اگر حکومت از ولیّ خدا گرفته شود، دنیا و آخرت مردم تباه خواهد شد.

🔍 شرح علامه حسن‌زاده:
«دین، شریعت فردی نیست.
دین آمده است تا جامعه را باطن‌سازی کند.
و این فقط از طریق ولایت و حکومت ولیّ خدا امکان‌پذیر است.»

۴. رد خلافت غیرالهی (اشاره ضمنی به غاصبان خلافت)

امام خمینی در این فصل با زبانی عرفانی ولی گویا، به رد خلافت کسانی می‌پردازد که بدون نصب الهی بر مردم حکومت کردند.

او می‌گوید:

🔸 کسی که صاحب ولایت تکوینی نیست، نمی‌تواند صاحب خلافت ظاهری باشد.
🔸 کسانی که ولایت را از مسیر اهل‌بیت (علیهم‌السلام) گرفتند، امت را از نور حقیقی جدا کردند.
🔸 این جدایی، انحطاط دینی و سیاسی امت را در پی داشت.

👈 این سخن، اشاره‌ی روشنی به انحراف تاریخی پس از رحلت پیامبر (ص) و غصب خلافت امام علی (ع) دارد.

🔍 شرح علامه حسن‌زاده:
«غصب خلافت، فقط یک خطای سیاسی نبود.
بلکه انکار ولایت الهی بود.
و این انکار، امت را از باطن قرآن و حقیقت دین جدا کرد.»

۵. ولایت فقیه به عنوان نایب امام معصوم (اشارات ضمنی)

امام خمینی در این فصل به‌صورت مستقیم نامی از «ولایت فقیه» نمی‌برد،
اما در بطن کلامش، اصل این نظریه به‌صورت عرفانی و فلسفی تثبیت شده است:

🔹 چون حکومت انسان کامل، نصب الهی دارد،
🔹 و چون معصوم (ع) در غیبت است،
🔹 پس باید نایب عامّ معصوم، یعنی فردی عالم، عادل، متصل به فقه و باطن دین، مسئول خلافت ظاهری و اجرای احکام الهی باشد.

امام به زبانی رمزگونه می‌فرماید:
🔸 «نور ولایت خاموش نمی‌شود، حتی اگر از نظر پنهان گردد.»
🔸 «شخص متّصل به نور، راهبر خلق خواهد شد، گرچه در لباس غیرمعصوم.»

🔍 شرح علامه حسن‌زاده:
«در غیبت، حجت خدا بر زمین خاموش نیست.
او یا حضور دارد، یا نیابتش جاری است.
فقیهِ ولی‌شناس، در غیبت کبری، ‌ذیل ولایت انسان کامل، حکومت را حق دارد.»

✅ جمع‌بندی فصل ششم:

۱. خلافت دینی و سیاسی باید در یک انسان کامل جمع باشد
۲. مشروعیت حکومت، فقط از نصب الهی سرچشمه می‌گیرد
۳. انسان کامل، بر دنیا و آخرت امت ولایت دارد
۴. خلافت غیراصیل، امت را از نور و باطن دین جدا می‌کند
5. در عصر غیبت، نایب امام، یعنی فقیه عارف و عادل، وظیفهٔ حفظ حکومت دینی را برعهده دارد

🟦 فصل هفتم: در اسرار ولایت علوی

این فصل شریف، به تبیین دقیق و عرفانی ولایت امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام می‌پردازد؛ ولایتی که در عرفان اسلامی، نه‌تنها تداوم ولایت محمدی، بلکه تجلّی اتمّ اسم الله در عالم امکان است.

۱. حقیقت ولایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام

امام خمینی در این بخش، ولایت علی (علیه‌السلام) را حقیقتی ازلی، نورانی، و فوق زمان و مکان معرفی می‌کند.
این ولایت، مقامی نیست که پس از نبوت به او داده شده باشد؛ بلکه پیش از آفرینش عالم، ولایت در نور علی (ع) تجلی داشته است.

او می‌فرماید:
🔸 علی (ع) خلیفه‌ی خداست، نه با انتخاب مردم، بلکه با تعیین ازلی خداوند.
🔸 ولایت او، همان ولایت الله است که در لباس بشری ظاهر شده است.

🔍 شرح علامه حسن‌زاده آملی:
«ولایت علوی، نه شعاری تاریخی است و نه جایگاه سیاسی.
او مظهر “الله” و قطب عالم امکان است.
خلافت ظاهری او، سایه‌ای از خلافت باطنی است که همواره برقرار است.»

۲. علی علیه‌السلام به عنوان «باب الله»

امام خمینی با استناد به منابع عرفانی و حدیثی، علی (ع) را دروازه‌ی ورود به معرفت الله معرفی می‌کند.
وی می‌فرماید:
🔸 هر کسی که بخواهد به سوی خدا راه یابد، باید از باب ولایت علی (ع) عبور کند.
🔸 راه مستقیم توحید، بدون محبت و معرفت علوی بسته است.

این معنا برگرفته از حدیث متواتر نبوی است:

أنا مدينة العلم و علي بابها
«من شهر علم هستم و علی، دروازه‌ی آن است.»
📚 مستدرک حاکم، ج۳، ص۱۲۶

همچنین از دعای ندبه آمده است:

أَيْنَ بَابُ اللَّهِ الَّذِي مِنْهُ يُؤْتَى؟
«کجاست آن درِ خدا که از آن وارد می‌شوند؟»

🔍 شرح علامه حسن‌زاده:
«باب الله، درگاه توحید است.
هر که از آن عبور نکند، به حقیقت نخواهد رسید.
و این باب، حقیقت ولایت علوی است.»

۳. نسبت ولایت علی با اسم اعظم

امام خمینی در این بخش بیان می‌کند:

🔹 اسم اعظم خداوند، جامع‌ترین و بالاترین اسم اوست.
🔹 کسی که بر اسم اعظم احاطه دارد، بر همه عوالم تصرف می‌کند.
🔹 علی (ع) حامل اسم اعظم است، چون تمام اسماء الهی در او تجلی یافته‌اند.

👈 ولایت او، ظهور عملی اسم اعظم در عالم ناسوت است.

🔍 شرح علامه حسن‌زاده:
«اسم اعظم، همان حقیقت محمدیّه و علویّه است.
علی (ع)، نه‌فقط آن اسم را می‌داند، بلکه خود آن اسم است.
او با اسم اعظم، ولایت تکوینی دارد؛ یعنی هرچه بخواهد، به اذن خدا واقع می‌شود.»

۴. فضایل اختصاصی امیرالمؤمنین از منظر عرفانی

امام خمینی با استناد به سنت عرفانی، فضایل علی (ع) را از جنس مقامات نیست، بلکه از سنخ حقایق وجودی می‌داند.
او تأکید می‌کند:

🔸 علی (ع) به حقیقت توحید دست یافته است.
🔸 او نخستین مؤمن، نخستین موحد، نخستین مجاهد، و نخستین فانی فی‌الله در امت است.
🔸 تمام افعال، صفات و ذات او در مسیر عبودیت و فنا در حق قرار دارد.

بر همین اساس، خطبه‌ی معروف امام علی در نهج‌البلاغه، نشانه‌ی شهود او به مراتب توحید است:

لو كشف لي الغطاء ما ازددت يقينًا
«اگر پرده‌ها کنار رود، یقین من افزوده نخواهد شد.»
📚 نهج‌البلاغه، حکمت ۳۲۷

🔍 علامه حسن‌زاده در شرح این معنا می‌گوید:
«یقین علی، همان شهود عینی و حضوری است.
او، علم حضوری دارد، نه علم مفهومی.
چون در مقام فنا و بقاء بالله قرار دارد، هیچ حجابی میان او و حق نیست.»

۵. علی (ع) و وحدت در کثرت

امام خمینی در این بخش، یکی از ظریف‌ترین معارف عرفانی را مطرح می‌کند:
🔹 علی (ع)، مظهر وحدت در عین کثرت است.
🔹 یعنی در حالی که میان مردم، در جامعه، در جنگ و صلح، و در زندگی زمینی حضور دارد،
اما حقیقت وجودی‌اش، فانی در ذات الهی است.

👈 او در هر فعل، نیت، کلام، و سکوت خود، فقط خدا را می‌بیند و نشان می‌دهد.
👈 در علی، دوگانگی میان «من» و «او» از بین رفته است.

🔍 علامه حسن‌زاده در توصیف این مقام می‌نویسد:
«علی، انسان است، اما مظهر تامّ حق است.
او در کثرت ظاهر است، ولی حقیقتش وحدت است.
در میدان جنگ می‌جنگد، اما در قلبش چیزی جز خدا نیست.»

✅ جمع‌بندی فصل هفتم:

۱. ولایت علی (ع) حقیقتی ازلی و باطنی است، نه صرفاً مقام سیاسی
۲. علی (ع) باب الله است؛ بدون معرفت او، راهی به خدا نیست
۳. ولایت علی، ظهور اسم اعظم خداوند است
۴. فضایل او، حقایق عینی‌اند، نه مدال افتخار
۵. علی (ع) نماد وحدت در کثرت است؛ تجسم کامل توحید عملی

🟦 خاتمه و دعا

این فصل، نه‌فقط یک پایان معمول، بلکه چکیده‌ای عرفانی، رمزی و زلال از کل مباحث کتاب است؛ همراه با دعایی سوزناک که تنها از دل انسانی عاشق، عارف، و موحّد برمی‌آید.

۱. جمع‌بندی مباحث

امام خمینی در پایان، سیر کامل کتاب را به‌صورت موجز و منسجم چنین خلاصه می‌کند:

🔹 کل هستی، تجلی حق تعالی است.
🔹 مراتب تجلی، در مراتب عالم و انسان آشکار شده‌اند.
🔹 انسان کامل، آینهٔ تامّ این تجلی است.
🔹 خلافت و ولایت، دو جلوهٔ اساسی این مقام انسان کامل هستند.
🔹 نبوت و رسالت نیز، شاخه‌هایی از ولایت‌اند.
🔹 بعد از ختم نبوت، ولایت اهل بیت (ع) استمرار یافته است.
🔹 در غیبت، ولایت فقیه استمرار آن ولایت کلیه است.
🔹 ولایت امیرالمؤمنین (ع) کانون اصلی معرفت و توحید است.

🔍 شرح علامه حسن‌زاده آملی:
«کل این کتاب، شرح انسان‌شناسی توحیدی است.
و انسان، در این عرفان، همان وجه‌الله است که جز او نباید جست.»

۲. بیان رموز کلی عرفان توحیدی

امام خمینی در این بخش، به‌زبان رمزی و عارفانه، لبّ لباب عرفان توحیدی را در چند جمله بیان می‌کند:

🔹 عارف واقعی، کسی است که در همه چیز، فقط خدا را می‌بیند.
🔹 این دیدن، با چشم ظاهری نیست؛ با چشم قلب است.
🔹 هر موجودی، اسم خداست؛ هر فعلی، فعل خداست.
🔹 در نهایت، جز خدا، هیچ چیز وجود ندارد.

او می‌فرماید:

«العارف من یری الحق فی کل شیء، بل یراه کل شیء»
«عارف، آن کسی است که حق را در هر چیز می‌بیند، بلکه خود هر چیز را، حق می‌بیند.»

🔍 شرح علامه حسن‌زاده:
«عرفان، نه گزاره است و نه علم رسمی.
عرفان، شهود حقیقت است با دل؛ آن‌گاه که همه‌ی آینه‌ها بشکنند و فقط او بماند.»

۳. دعا و تضرع عارفانه در پایان کتاب

امام خمینی در پایان کتاب، دعا و مناجاتی عاشقانه، سوزناک، و از عمق دل سرشار از درد فراق و طلب وصال می‌نویسد.

در این دعا، امام خطاب به خداوند می‌گوید:

🔸 پروردگارا! ما را از اهل حقیقت قرار بده
🔸 ما را از شناخت اسامی و صفات، به شناخت ذات برسان
🔸 ما را از حجاب علم و لفظ و مقام عبور ده
🔸 در ما ولایت را به ظهور برسان، نه در قول، بلکه در وجود

در بخش‌هایی از دعا می‌خوانیم:

«الهی، خَذ بیدی و لا تترکنی لنفسی طرفة عین، و أفض علَیّ من أنوار اسمک الأعظم…»
«خدایا، دستم را بگیر و یک چشم به‌هم‌زدن مرا به خودم وامگذار. از نور اسم اعظم خویش بر من جاری کن…»

🔍 علامه حسن‌زاده آملی:
«این دعا، فریاد سوخته‌ای‌ است که به فناء فی‌الله رسیده است.
عارف، وقتی همه چیز را خدا دید، جز دعا راهی به درگاه محبوب ندارد.»

۴. ستایش انسان کامل و مقام خلافت و ولایت

در واپسین سطور کتاب، امام خمینی با ادبیاتی بی‌نظیر و لبریز از عرفان ناب شیعی، انسان کامل را ستایش می‌کند.
او می‌نویسد:

🔹 انسان کامل، همان است که خلافت ظاهری و ولایت باطنی را در خود جمع دارد.
🔹 او «خلیفة‌الله»، «ولیّ‌الله»، و «وجه‌الله» در زمین است.
🔹 باطن قرآن، شریعت، و حتی عالم، با وجود انسان کامل معنا پیدا می‌کند.

امام خمینی در ستایش انسان کامل می‌نویسد:

«سلام بر آن وجهی که به‌سوی او نماز می‌خوانیم.
درود بر آن حقیقتی که آسمان‌ها و زمین به برکتش برپایند.
صلوات بر آن نوری که در علی (ع)، در محمد (ص)، و در قائم (عج) طلوع کرده است…»

🔍 شرح علامه حسن‌زاده آملی:
«انسان کامل، لوح محفوظ، عقل اول، اسم اعظم، و قطب عالم وجود است.
او ظاهرش بشر، باطنش ربّ است.
خداوند، در وجود او تجلّی کرده است؛ بی‌آنکه اتحاد یا حلول باشد.»

✅ جمع‌بندی خاتمه و دعا:

۱. امام خمینی کل مباحث کتاب را با تأکید بر توحید، ولایت، و انسان کامل جمع‌بندی می‌کند
۲. عرفان توحیدی را در چند جمله رمزی و قلبی خلاصه می‌کند
۳. دعایی عاشقانه و ریشه‌دار در شهود عرفانی به‌جا می‌آورد
۴. انسان کامل را به‌عنوان محور هستی، خلیفهٔ مطلق، و آینهٔ اسم اعظم الهی معرفی می‌کند

موسوعة الامام الخمیني قدس سرة الشریف مصباح الهداية إلی الخلافة و الولایة

الحكمه المتعاليه في الاسفار العقليه الاربعه

ملاصدرا و اسفار اربعه: خلاصه‌ای گویا و ترجمه ساده از حکمت متعالیه | سفر اول | سفر دوم | سفر سوم | سفر چهارم